Cách mạng Tháng Tám và bài học sáng tạo
Trong số những người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội trong Cách mạng Tháng Tám, hiện còn sống tại Hà Nội là Đại tướng Nguyễn Quyết và Đại tá Lê Trọng Nghĩa.
Những cuộc gặp gỡ trong Phủ Khâm sai trước ngày 19/8/1945
Trong dịp chuẩn bị kỉ niệm 65 năm Cách mạng tháng Tám, duyên may nghề báo đã đưa tôi tới gặp Đại tá Lê Trọng Nghĩa, một thành viên của Ủy ban Quân sự Cách mạng Hà Nội trong Tổng khởi nghĩa, tại nhà riêng của ông trên phố Đội Cấn (Hà Nội). Đã vào tuổi 90, nhưng ông vẫn mạnh khỏe và minh mẫn. Ông luôn tâm đắc và hào hứng khi nói về sự sáng tạo của Cách mạng Tháng Tám tại Hà Nội, mà ông được tham gia với tư cách là một trong những người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa.
Trước thời điểm 19-8 lịch sử, tại Phủ Khâm sai, trung tâm quyền lực của chế độ bù nhìn thân Nhật tại Bắc bộ, đã diễn ra một số cuộc gặp gỡ giữa vị sứ giả Việt Minh với bí danh Giáo sư Lê Ngọc (tức Lê Trọng Nghĩa, khi đó là cán bộ Xứ ủy Bắc kỳ) với Khâm sai Phan Kế Toại.
Đại tá Lê Trọng Nghĩa kể lại: "Được sự đồng ý của Xứ ủy, sau khi thẩm tra qua nhiều cơ sở tin cậy, tôi đã chấp nhận có một cuộc gặp gỡ bí mật đầu tiên với ông Phan Kế Toại, ngay tại Dinh Khâm sai một buổi sáng trong giờ làm việc. Tôi trân trọng trình bày chủ trương và hoạt động chống Nhật để giải phóng đất nước của Mặt trận Việt Minh; phong trào chiến tranh du kích do Việt Minh lãnh đạo đang lan rộng ở miền núi. Tôi cố ý nhấn mạnh vấn đề Hoa quân nhập Việt và quân Anh đã sắp đổ bộ vào Sài Gòn... Ông Toại chăm chú lắng nghe và hỏi, nhưng ông tránh đi vào các vấn đề cụ thể đụng chạm đến chính quyền, chính phủ. Vẻ quan tâm cởi mở nhưng có cân nhắc của ông tỏ ra có thiện cảm với nhiệt tình hăng hái của tôi, một thanh niên, nhưng đồng thời cũng biểu thị một thái độ trọng thị Mặt trận Việt Minh".
 |
| Lực lượng Khởi nghĩa tiến chiếm Phủ Khâm sai (19/8/1945). |
Sau đó không lâu, một cuộc gặp gỡ thứ hai diễn ra tại Phủ Khâm sai với sự sắp đặt của ông Phan Kế Toại, nhưng lần này là giữa Giáo sư Lê Ngọc với Thủ tướng Chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim.
Đại tá Lê Trọng Nghĩa hồi tưởng: Cuộc gặp gỡ diễn ra trong phòng khách lớn Phủ Khâm sai Bắc bộ với sự có mặt của ông Toại... Tôi tranh thủ trình bày trước để giới thiệu chương trình Việt Minh, nêu lên ưu thế của Việt Minh là đã cùng đứng về phía Đồng minh chống lại phát xít Nhật từ nhiều năm và đã lập được khu giải phóng; Mặt trận của Việt Minh có đông đảo dân chúng đi theo, chỉ có Việt Minh mới đủ điều kiện đảm bảo chắc chắn giành được độc lập hoàn toàn cho đất nước.
Ông Trần Trọng Kim chú ý nghe nhưng không có phản ứng gì rõ ràng. Đến lượt mình nói, ông phác ra chủ trương của chính phủ, tỏ rõ quan điểm thân Nhật, dựa vào Nhật... Tôi cảm thấy hơi nóng mặt, nhưng ông Phan Kế Toại đã tiếp lời ngay, công khai bày tỏ tin tưởng chính phủ sẽ xem xét đến các vấn đề mới được đề cập, theo ông "Những người Việt Minh ở ngoài Bắc này khá mạnh... và dân chúng đi theo họ".
Đến ngày 16/8/1945, lại diễn ra cuộc gặp giữa Khâm sai Phan Kế Toại với các đại biểu Việt Minh do đồng chí Nguyễn Khang, Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc kỳ dẫn đầu. Ông Phan Kế Toại "trân trọng mời" Việt Minh tham gia "Chính phủ lâm thời"; tất nhiên, vị đại diện Việt Minh đã thẳng thừng bác bỏ và kết luận: "Tốt hơn hết là các ông từ chức đi!".
Cách mạng Tháng Tám và sự sáng tạo của Hà Nội
Bồi hồi miền kí ức về những ngày Tháng Tám lịch sử, Đại tá Lê Trọng Nghĩa nhớ lại hình ảnh tiến chiếm Phủ Khâm sai (nay là Nhà khách Chính phủ, số 12 Ngô Quyền, Hà Nội) vào đầu giờ chiều ngày 19/8/1945. "Từ Nhà hát Lớn Hà Nội, chúng tôi dẫn đầu đoàn quần chúng ào ạt tiến về Phủ Khâm sai... Tôi, anh Trần Tử Bình, anh Nguyễn Khang và nhiều quần chúng vượt qua cổng sắt, tràn lên đại sảnh và tiến vào Văn phòng Phủ Khâm sai. Nhân danh Ủy ban Quân sự Cách mạng, anh Trần Tử Bình tiến thẳng đến nơi làm việc của Nguyễn Xuân Chữ, người cầm đầu "Ủy ban chính trị" bù nhìn, ra lệnh phải đầu hàng. Hai tự vệ Thành Hoàng Diệu lập tức trói Nguyễn Xuân Chữ lại, giải đi (sau này, bác sĩ Nguyễn Xuân Chữ được đích thân Hồ Chủ tịch kí lệnh phóng thích - PV).
Thấy trong phòng có hệ thống máy thông tin, anh Trần Tử Bình quay điện gọi các tỉnh trưởng và thị trưởng Hà Nam, Nam Định, Hải Phòng, Hải Dương, Bắc Ninh… thông báo Việt Minh đã giành chính quyền ở Hà Nội; yêu cầu họ phải mau chóng giao chính quyền cho Việt Minh, nếu không sẽ bị cách mạng xử lí… Cùng lúc, một số tỉnh trưởng, tri phủ, tri huyện hoảng hốt gọi điện về Phủ Khâm sai để xin ý kiến, đều nhận được mệnh lệnh dứt khoát của anh Trần Tử Bình: "Lập tức trao quyền ngay cho Việt Minh!".
Sự sáng tạo của Hà Nội được ông Lê Trọng Nghĩa thuật lại: Trong bối cảnh ở xa Trung ương, hầu hết các đồng chí Trung ương đều rời Hà Nội lên Tân Trào dự Hội nghị của Đảng và Quốc dân Đại hội. Trên cơ sở nắm vững đường lối cách mạng, đặc biệt là Chỉ thị "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta"; ngay khi nhận được tin Nhật đầu hàng Đồng Minh, trong hai ngày 14 và 15/8, Xứ ủy Bắc kỳ họp và quyết định phát động khởi nghĩa. Ủy ban Quân sự Cách mạng Hà Nội được thành lập, gồm 5 đồng chí Nguyễn Khang, Ủy viên Thường vụ Xứ ủy; Nguyễn Huy Khôi (tức Trần Quang Huy), phụ trách Ban Công vận Xứ ủy; Nguyễn Quyết, Bí thư Thành ủy Hà Nội; Lê Trọng Nghĩa, cán bộ của Xứ ủy và Nguyễn Duy Thân, Thành ủy viên Hà Nội.
 |
|
Đại tá Lê Trọng Nghĩa và tác giả. |
Từ giữa tháng 8/1945, tình hình chuyển biến mau lẹ với tốc độ "một ngày bằng hai mươi năm". Tối 17/8, Ủy ban Quân sự Cách mạng Hà Nội họp tại một cơ sở ở ngoại thành Hà Nội (nhà bà Hai Nhã, thôn Dịch Vọng Tiền). Hội nghị phân tích tình hình và khẳng định thời cơ cách mạng đã chín muồi; quyết định khởi nghĩa với phương thức: dùng lực lượng chính trị áp đảo của quần chúng cách mạng để tiến hành khởi nghĩa, kết hợp chĩa mũi nhọn chính vào chính quyền bù nhìn với việc vận dụng sách lược mềm dẻo, không để quân Nhật có cớ can thiệp. Sự sáng tạo thể hiện rõ trong hội nghị này: dùng sức mạnh chính trị quần chúng để tiến chiếm các cơ quan quyền lực, nhưng không chiếm những nơi quân Nhật đồn trú, không đặt ra yêu cầu tước vũ khí quân Nhật (điều này giải thích vì sao ta không chiếm Phủ Toàn quyền, Bộ Tổng tham mưu, Đồn Thủy... là nơi quân Nhật đang chiếm đóng - PV).
Trong một lần đến thăm Đại tướng Nguyễn Quyết, chúng tôi đã được ông phân tích, hiểu rõ hơn sự sáng tạo của Hà Nội trong Cách mạng Tháng Tám. Như đã đề cập ở phần trên, đồng thời với chiếm Phủ Khâm sai, lực lượng cách mạng đã bao vây và chiếm những trung tâm quyền lực: Trại Bảo an binh, Ty Liêm phóng, Sở Cảnh sát Hàng Trống, Kho bạc, Bưu điện... Chỉ trong ngày 19/8, về cơ bản, các vị trí trọng yếu của chính quyền bù nhìn đã rơi vào tay cách mạng.
Ngay tối 19/8, Thường vụ Xứ ủy Bắc kỳ họp, quyết định thành lập Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời Bắc bộ do đồng chí Nguyễn Khang làm Chủ tịch, các ủy viên gồm Lê Trọng Nghĩa, Nguyễn Văn Thân; Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời Hà Nội cũng được thành lập, do đồng chí Nguyễn Huy Khôi làm Chủ tịch.
Nhìn lại diễn biến của Cách mạng Tháng Tám tại Hà Nội, nếu thiếu sự sáng tạo và linh hoạt, thì có thể thắng lợi đã không được trọn vẹn, thậm chí có nhiều đổ máu. Mũi chiếm Trại Bảo an binh, do đồng chí Nguyễn Quyết phụ trách. Sau khi ta chiếm được trại, quân Nhật đưa xe tăng tới bao vây, đòi tước vũ khí của ta và yêu cầu trả lại Trại Bảo an binh. Trong đoàn người khởi nghĩa, nhiều ý kiến đòi tấn công quân Nhật.
Giữ vai trò là người lãnh đạo khởi nghĩa, đồng chí Nguyễn Quyết nhận định: Nếu để xảy ra xung đột với quân Nhật, hậu quả sẽ khó lường, có thể không giữ được thành quả cách mạng, quân Nhật sẽ điên cuồng đàn áp… Với thái độ mềm dẻo nhưng cương quyết, đồng chí Nguyễn Quyết đã thuyết phục quân Nhật rút về doanh trại vào cuối giờ chiều 19/8/1945…
Sự kiện này có ý nghĩa rất lớn, vì tại một số địa phương gần Hà Nội như Thái Nguyên, Hà Đông… đã xảy ra thương vong lớn với những người khởi nghĩa mà vẫn không chiếm được mục tiêu.
Theo hồi ức của Đại tá Lê Trọng Nghĩa, tại Hà Đông khi ta chiếm được Dinh tỉnh trưởng, quần chúng cách mạng tiếp tục diễu hành rồi bất ngờ định ào vào chiếm Trại Bảo an binh. Viên chỉ huy trại là Quản Dưỡng đã ra lệnh nổ súng. Việc chiếm trại không thành. Nhiều cán bộ và đồng bào thương vong, bị thương hoặc bị bắt vào trại. Những người khởi nghĩa phải tản ra khỏi thị xã Hà Đông...
Vụ việc này chỉ được giải quyết khi Xứ ủy Bắc kỳ chỉ đạo đồng chí Lê Trọng Nghĩa nhân danh đại diện Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời Bắc bộ đưa tỉnh trưởng Hà Đông là ông Hồ Đắc Điềm tới thuyết phục Quản Dưỡng; qua đó, Quản Dưỡng đã hoàn toàn quy phục cách mạng.
Kỷ niệm 65 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc kháng 2-9, chúng ta luôn tự hào về cuộc cách mạng xã hội đã đưa đến bước ngoặt lịch sử, là mốc son chói lọi trong lịch sử ngàn năm của dân tộc Việt
