COVID-19 khiến nguy cơ dịch sốt rét bùng phát ở châu Phi

• Đã xuất hiện ký sinh trùng kháng thuốc sốt rét
• Bệnh sốt rét tăng cao
• Bước tiến mới trong phòng chống sốt rét

Năm 2018, bệnh sốt rét đã giết chết 405.000 người và đã lây nhiễm 228 triệu người trên toàn thế giới. Giờ đây trong khi dịch COVID-19 vẫn là một vấn đề khẩn cấp y tế toàn cầu, thì châu Phi đang phải đối diện với một đại dịch khác: do việc phân phối màn chống muỗi và thuốc điều trị gặp nhiều vấn đề do tác động của dịch virus Corona, rất có thể năm nay sẽ có thêm hàng trăm ngàn người chết vì bệnh sốt rét. 

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), nếu đại dịch COVID-19 gây cản trở cho các chương trình phòng ngừa sốt rét, tổng số ca tử vong ở châu Phi có thể lên đến gần 770.000 trong năm nay. Điều đáng lo ngại đó là khác với COVID-19, bệnh sốt rét lây lan rất nhiều ở trẻ em.

Thách thức kép với châu Phi

“Căn bệnh bị lãng quên” và “cuộc chiến đang bị giảm tốc” là những cụm từ được nhắc nhiều nhất khi nói về bệnh sốt rét trong những ngày cả thế giới đối mặt với đại dịch COVID-19. 

Theo số liệu của WHO, trong vòng 15 năm qua, số ca mắc sốt rét đã giảm 37%, số ca tử vong do bệnh sốt rét đã giảm 60%, tỷ lệ tử vong khi mắc sốt rét ở trẻ em dưới 5 tuổi cũng đã giảm xuống 65%, có 10 quốc gia từng đối mặt với dịch sốt rét hiện đã tuyên bố không còn căn bệnh này và khoảng 60 quốc gia đã giảm trên 75% số ca sốt rét. Một trong những Mục tiêu phát triển thiên nhiên kỷ đã hoàn thành.

Năm 2018, quỹ toàn cầu nhằm kiểm soát và chấm dứt bệnh sốt rét nhận được 2,7 tỷ USD tài trợ, thấp hơn rất nhiều so với mục tiêu 5 tỷ USD trong chiến lược toàn cầu của WHO. 

Gần 70% số tiền này là từ các nguồn quốc tế. WHO cho biết để đầu tư cải thiện hệ thống chăm sóc sức khỏe, kiểm soát các mối nguy cơ gây bệnh, sản xuất vaccine và thuốc điều trị sốt rét hiệu quả, tiến tới xóa bỏ căn bệnh này, từ nay đến năm 2030, thế giới cần khoản tài chính trị giá 34 tỷ USD phân bổ cho 29 quốc gia đang bị sốt rét tấn công nặng nề nhất. 

Tuy nhiên, trong bối cảnh thế giới phải đương đầu với đại dịch COVID-19 và một cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu đang hiện hữu, nguồn tài trợ cho quỹ chống sốt rét sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Những thách thức đó khiến sốt rét trở thành “căn bệnh bị lãng quên”, dù rằng WHO cảnh báo căn bệnh cũ này có thể gây chết chóc khủng khiếp hơn COVID-19 tại châu Phi.

Ba năm gần đây, tình hình sốt rét trên thế giới và tại châu Phi bắt đầu gia tăng trở lại.

Năm 2018, thế giới ghi nhận thêm 228 triệu ca sốt rét tại 89 quốc gia và 405.000 ca tử vong, không giảm kể từ năm 2015. Khu vực hạ Sahara châu Phi chiếm 93% số ca mắc và 94% số ca tử vong do bệnh sốt rét, tập trung tại 6 quốc gia Nigeria, Cộng hòa Dân chủ Congo, Uganda, Côte d’Ivoire, Mozambique và Niger. 

Năm 2018, khoảng 900.000 đứa trẻ ở 38 quốc gia châu Phi sinh ra bị thiếu cân do mẹ mắc sốt rét trong thai kỳ. Khoảng 2/3 trong tổng số ca tử vong do sốt rét trên khắp thế giới là trẻ em dưới 5 tuổi.

Với hệ thống y tế tại các quốc gia ở khu vực châu Phi hạ Sahara đang quá sức khi phải đối phó với dịch COVID-19, giảm bớt sự tập trung vào những dịch bệnh cũ như sốt rét, WHO cảnh báo trong tình huống tồi tệ nhất, năm 2020 khu vực này có thể có tới 769.000 người tử vong do sốt rét. 

Nếu tất cả các chiến dịch phân phát màn chống muỗi bị đình trệ và nguồn cung các loại thuốc hiệu quả chống sốt rét giảm 75%, số ca tử vong do bệnh sốt rét sẽ tăng lên mức cao nhất trong 20 năm, đảo ngược những thành tựu đạt được trong cuộc chiến chống bệnh sốt rét toàn cầu suốt một 10 năm qua.

Theo báo Le Point của Pháp, lịch sử của công cuộc phòng chống sốt rét cho thấy chúng ta chỉ cần lơ là một chút là bệnh sốt rét sẽ “phản pháo” ngay. Ngay cả những thành quả ngoạn mục nhất cũng có thể bị xóa sạch nếu giảm bớt nỗ lực phòng chống dù chỉ là trong một mùa dịch duy nhất. 

Bệnh sốt rét sẽ bùng phát mạnh trở lại nếu không duy trì một công cuộc phòng chống hiệu quả. Chiếm tới 93% số ca nhiễm và 94% số ca tử vong, châu Phi là khu vực sẽ tiếp tục bị nặng hơn hết. 

Tiến sĩ Matshidiso Moeti, Giám đốc châu Phi của WHO, đã cảnh báo: Trong hai mươi năm qua, châu Phi đã đạt được những kết quả đáng kể. Mặc dù dịch COVID-19 là một mối đe dọa lớn đối với sức khỏe, cũng rất cần phải duy trì các chương trình phòng ngừa và điều trị sốt rét. Chúng ta không được đi lùi lại phía sau”.

Trước mắt, theo bác sĩ Abdourahmane Diallo, Tổng Giám đốc chương trình thế giới diệt trừ sốt rét Partenariat RBM, cần phải theo dõi tác động của dịch Covid-19 tại các nước mà sốt rét đang hoành hành.

“Hiện giờ chúng tôi chưa nắm được dịch COVID-19 lây lan như  thế nào và có tác động ra sao ở châu Phi. Chúng tôi quan tâm nhất đến số người nhiễm hai bệnh cùng một lúc, hoặc thậm chí nhiều bệnh cùng một lúc. 

Tình trạng này sẽ buộc chúng tôi phải liên tục giám sát và đề ra các liệu pháp mới theo đà tiến triển của dịch COVID-19 tại những quốc gia mà sốt rét đang hoành hành. Đặc biệt, chúng tôi cần biết là các trẻ nhỏ, mà cho tới nay không bị nhiễm COVID-19 nhiều ở châu Á và châu Âu, có sẽ dễ bị nhiễm hơn do sốt rét ở châu Phi hay không. 

Đối với những trẻ em dưới 5 tuổi, sốt rét vẫn là nguyên nhân tử vong hàng đầu. Nói chung, gần 2/3 số ca tử vong do sốt rét trên thế giới là trẻ em dưới 5 tuổi. Điều này có nghĩa là rất cần giám sát và tìm hiểu xem virus này lây lan như thế nào trong bối cảnh có những người mắc cả hai bệnh tại châu lục của chúng tôi. 

Chúng tôi cũng đang phân tích xem việc tiếp xúc nhiều với nguy cơ sốt rét trong những năm gần đây có làm tăng khả năng miễn dịch hay không, ở những người lớn tuổi chẳng hạn”, bác sĩ Abdourahmane Diallo nói.

Trẻ em dưới 5 tuổi là nhóm đối tượng bị ảnh hưởng nhiều nhất từ các biến chứng liên quan đến sốt rét.

Bệnh nhân sốt rét không đến bệnh viện vì lo bị nhiễm COVID-19

Gabon là một ví dụ điển hình của tình trạng này. Sốt rét vẫn là một căn bệnh kinh niên và là nguyên nhân hàng đầu của số ca tử vong, số người nằm viện và số người nghỉ làm, nghỉ học. Theo thống kê, có khoảng 15% trẻ em tại Gabon chết vì sốt rét. 

Cho tới nay số người đi khám bệnh và nằm viện nhiều nhất vẫn là do bệnh sốt rét. Kể từ khi dịch COVID-19 bùng phát, phân nửa số bệnh viện ở Thủ đô Libreville đã được trưng dụng cho các bệnh nhân nhiễm COVID-19. 

Một số triệu chứng của COVID-19 gần giống với sốt rét khiến người dân lại càng sợ, cho nên, theo ghi nhận của những người điều hành chương trình quốc gia phòng chống sốt rét, các bệnh nhân sốt rét không còn đến bệnh viện để khám và chữa trị nữa. Họ sợ là sẽ bị xem là một bệnh nhân COVID-19, bởi vì cũng có triệu chứng sốt cao.

Theo bác sĩ Corine Karema, đặc trách Chương trình kiểm soát và diệt trừ sốt rét của Liên minh các lãnh đạo châu Phi chống sốt rét ALMA, do sợ bị lây nhiễm, do lệnh phong tỏa, nhiều bệnh nhân đã không đến các trung tâm y tế mà ở nhà, cho nên một ca bệnh sốt rét ở trẻ em dưới 5 tuổi có thể trở thành một ca bệnh nặng, nếu không chết thì cũng bị hậu quả nặng nề cho sức khỏe, cũng như cho sự phát triển vận động tâm thần của trẻ em. 

Chính vì vậy, điều rất quan trọng là duy trì nhịp độ của các chương trình phòng chống sốt rét hiện nay, nhưng vẫn bảo đảm an toàn cho các nhân viên y tế. Phải làm sao bảo đảm là trong thời gian phong tỏa, bệnh nhân vẫn được chữa trị tốt, để số người chết vì sốt rét không gia tăng, nhất là khi các số liệu dự báo mà WHO vừa công bố.

Nhân viên y tế cộng đồng giúp người dân uống thuốc phòng căn bệnh sốt rét tại Ouagadougou, Burkina Faso.

Bà Olivia NGOU, nhà sáng lập và giám đốc điều hành tổ chức phi chính phủ Impact Santé Afrique, bày tỏ mối lo ngại tương tự khi cho rằng các chiến dịch hiện nay, chẳng hạn như chiến dịch phân phát màn có tẩm thuốc chống muỗi, hay nói chung là các chương trình giúp người dân tiếp cận các công cụ hiệu quả để phòng ngừa sốt rét, hiện đang bị đình chỉ tại nhiều nước.

“Với việc ngừng các chiến dịch đó, không chỉ có màn chống muỗi, mà thuốc ngừa sốt rét theo mùa cho trẻ em dưới 5 tuổi uống cũng sẽ không được phân phát, trong khi lứa tuổi này chiếm gần 70% số ca tử vong vì sốt rét mỗi năm. 

Nếu năm nay, các chiến dịch đó vẫn bị đình chỉ, 22 triệu trẻ em dưới 5 tuổi sẽ có nguy cơ chết vì bệnh sốt rét. Như vậy rất có thể số ca tử vong do sốt rét sẽ tăng thêm trong mùa dịch Covid-19. Cho nên, rất cần duy trì các chương trình phòng chống đó trong khả năng của mỗi nước”, bà Olivia NGOU nói.

Theo bác sĩ Abdourahmane Diallo, Tổng giám đốc chương trình thế giới diệt trừ sốt rét Partenariat RBM, có nguy cơ là đại dịch COVID-19 sẽ phá tan những thành quả đạt được trong công cuộc phòng chống sốt rét.

“Đây là mối quan ngại rất lớn đối với chúng tôi hiện nay. Các nỗ lực của chúng tôi trong việc phòng chống sốt rét đã giúp cứu được gần 600 ngàn mạng sống. Đại dịch hiện nay đang là một thách đố đối với toàn bộ các hệ thống y tế trên thế giới. 

Riêng đối với những nước mà sốt rét đang hoành hành, chúng tôi phải làm một lúc hai việc: bảo vệ người dân chống lại các mối đe dọa đã có như sốt rét, vừa phòng chống COVID-19. 

Trong thế kỷ vừa qua, chúng ta đã thấy là, do việc ngưng các chương trình chống sốt rét, căn bệnh này đã bùng phát trở lại tại 75 nơi trên thế giới. Ví dụ như trong thời gian xảy ra khủng hoảng dịch Ebola, tại những nước bị dịch, đã có nhiều người chết vì sốt rét hơn. 

Trong khoảng từ 2014 đến 2016, tại 3 nước Tây Phi (Guinea, Liberia, Siera Leone), đã có thêm 7.000 trẻ em dưới 5 tuổi chết vì sốt rét. Trước đại dịch COVID-19, chúng ta phải làm mọi cách để bảo vệ những thành quả mà phải khó khăn lắm mới đạt được trong việc chống sốt rét”, bác sĩ Abdourahmane Diallo nói.