Nguy cơ tuyệt chủng cây thủy tùng trên đất Tây Nguyên

Bị săn lùng ráo riết

Những năm 80 của thế kỷ trước, huyện Krông Năng và Ea Hleo (tỉnh Đắk Lắk) được xem là “thủ phủ” của loài thủy tùng. Thậm chí, người ta sẵn sàng đốn hạ, vùi lấp hàng trăm héc ta cây thủy tùng để làm hồ thủy lợi. Điều này cũng dễ hiểu bởi vào   thời điểm đó, thủy tùng vẫn được xem là loài cây thông nước bình thường, thuộc nhóm gỗ tạp. Thế nhưng, những năm trở lại đây, giá trị của loài cây này dần được hé lộ, cộng với những lời đồn đoán có khả năng chữa bệnh ung thư, mang lại sinh khí cho ngôi nhà... nên có thời điểm, mỗi ngày có hàng trăm người chen nhau bới tung cả lòng hồ thủy lợi để tìm kiếm những cây thủy tùng bị vùi lấp. “Tiếng lành đồn xa”, các đầu nậu ở khắp nơi cũng lũ lượt kéo về mua bán mặc dù giá cả rất cao khiến cho loài cây này bị săn lùng ráo riết.

Trước thực trạng trên, đầu năm 2010, Trường Đại học Tây Nguyên lập dự án điều tra hiện trạng để làm cơ sở cho công tác bảo tồn. Qua công tác kiểm đếm, vào thời điểm đó, trên địa bàn toàn tỉnh Đắk Lắk chỉ còn sót lại đúng 256 cây. Tháng 1/2011, UBND tỉnh Đắk Lắk đã phê duyệt Dự án bảo tồn loài sinh cảnh thông nước và thành lập Khu bảo tồn loài sinh cảnh này. Mặc dù đã được lực lượng chức năng tích cực vào cuộc bảo vệ trong những năm qua nhưng trước món lợi mang lại quá lớn, kẻ gian vẫn lén lút chặt hạ hàng trăm cây, hiện chỉ còn lại đúng 162 cây.

Trao đổi với chúng tôi, Tiến sĩ Trần Vinh, Phó Viện trưởng Viện KHKT Nông lâm nghiệp Tây Nguyên cho biết, quần thể thủy tùng ở xã Ea Ral (huyện Ea Hleo) số cây có chất lượng loại A chiếm 39,7%, số cây loại B 42,5% và loại C 17,8%. Còn tại xã Trấp Ksor (huyện Krông Năng) số cây loại A chỉ chiếm có 20%, loại B 46,7% và loại C là 33,3%. Còn các cây đơn lẻ khác chủ yếu là loại C. Như vậy, số thủy tùng còn sót lại trên địa bàn của tỉnh Đắk Lắk không những bị hạn chế về mặt số lượng mà còn giảm sút về mặt chất lượng.

Một cây thủy tùng hiếm hoi còn sót lại tại Đắk Lắk.

Quần thể thủy tùng Trấp Ksor hiện còn 21 cây, cây nhỏ nhất có đường kính 30cm, cây lớn nhất từ 3 - 4 người ôm, nhiều cây có tuổi thọ từ 500-600 năm. Năm 2012, tỉnh Đắk Lắk đã tiến hành dựng một con đập có chiều dài 300m tại khu sình lầy để giữ nước cho cây thủy tùng sinh trưởng, phát triển và phục vụ nước tưới cho sản xuất người dân trong vùng. Tuy nhiên, do khi thiết kế xây dựng đập không tính toán lưu lượng nước và các biện pháp xả nước nên một thời gian dài, mực nước trong vùng sình lầy luôn ở mức rất cao, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình phát triển của cây.

PGS.TS Bảo Huy, Trường Đại học Tây Nguyên cho biết: “Thủy tùng là loài cây phát triển tốt ở khu vực đầm lầy, nước cạn. Tuy nhiên cũng như bao loài cây ngập nước khác, thủy tùng chỉ phát triển được khi rễ thở không bị ngập nước để lấy ôxy. Theo khảo sát thì quần thể thủy tùng ở Trấp Ksor có bộ phận rễ thở mọc cách gốc từ 20-50cm tùy theo tuổi thọ của cây. Trong khi mực nước tại khu sình lầy Trấp Ksor luôn cao từ 80 đến 90 cm, vào mùa mưa, mực nước cao hơn 1m, điều này chắc chắn ảnh hưởng đến quá trình lấy ôxy của rễ thở”.

Còn theo Tiến sĩ Trần Vinh, khảo sát nghiên cứu của Viện KHKT Nông lâm nghiệp Tây Nguyên mới đây thì, nguyên nhân chính dẫn đến những cây thủy tùng bị chết, vàng lá, rụng lá trong thời gian qua là do ngập nước. Đối với các cây con, hiện có 84 cây được trồng thử nghiệm tại trạm Trấp Ksor đã chết do đập nước dâng cao, ngập hết các bộ phận của cây.

Khó khăn bảo tồn

Để bảo tồn loài thực vật quý hiếm, những năm qua các nhà khoa học đã nghiên cứu nhiều phương pháp để nhân giống. Một trong những phương pháp bước đầu cho tỉ lệ sống cao là dùng nhánh của thủy tùng ghép vào gốc của cây bụt mọc (một loài cây cùng họ với thủy tùng). Tuy nhiên, khi đưa 260 cây con vào trồng thử nghiệm ở 2 quần thể thủy tùng Ea Ral và Trấp Ksor, thì kết quả không như mong đợi. Theo ông Trần Xuân Phước, Giám đốc Khu bảo tồn loài sinh cảnh thông nước Đắk Lắk, mặc dù đã trồng được 2 năm nhưng gần 300 cây thủy tùng ghép phát triển rất chậm, nhiều cây héo dần rồi chết.

PGS. TS Bảo Huy phân tích: Thủy tùng là loài cổ thực vật, có cách đây hàng triệu năm. Những cây cùng thời với thủy tùng hiện nay đa số đã bị tuyệt chủng. Do đó, xét theo góc độ quy luật tiến hóa tự nhiên thì việc thủy tùng biến mất cũng là điều bình thường, bởi thủy tùng không tiến hóa kịp với xu thế thay đổi của môi trường sinh thái. Vì thế, cố gắng chống lại quy luật của tự nhiên để bảo vệ thủy tùng thì việc chúng ta gặp nhiều khó khăn là điều không thể tránh khỏi. Riêng về nghiên cứu ghép thủy tùng vào cây bụt mọc, bước đầu cho kết quả khả quan nhưng cần phải có thời gian để xem cây có phát triển được không. Vì thực tế, xét về nguồn gen, một khi đã ghép thủy tùng trên gốc cây mẹ khác, mặc dù là cùng họ và kết quả cây có phát triển tốt đi chăng nữa thì chưa hẳn đó thực sự là cây thủy tùng. “Vấn đề nan giải nhất hiện nay là sinh cảnh nơi thủy tùng sống đã thay đổi, nếu thành công trong việc lai tạo giống cũng chưa chắc đã bảo tồn được loài cây này”, PGS. TS Bảo Huy lo ngại.