Tầm nhìn văn hóa

Thật ra, những ngành công nghiệp này (ngoại trừ phần mềm và các trò chơi giải trí) không có gì xa lạ với chúng ta. Điều quan trọng ở đây là tư duy về sự phát triển. Vẫn là những thủ công mỹ nghệ, nhiếp ảnh, truyền hình và phát thanh, xuất bản... nhưng cần được tiếp cận, cấu trúc lại từ nhận thức của mỗi người. Chúng ta cần một "sức bật" mới chứ không phải sự mô phỏng phai nhạt. Để thực hiện điều này cần sự tích lũy, chuẩn bị cả về nguồn lực nhận thức.

Sẽ có rất nhiều việc phải làm, nhiều điều phải nhận diện cho đúng. Tuy nhiên, tựu trung lại cần có một tầm nhìn. Hai chữ "tầm nhìn" ở đây không chỉ là việc đặt ra mục tiêu cho 5, 10 hay 20 năm nữa bởi đã có những chiến lược vĩ mô. "Tầm nhìn" ở đây là nhận thức ở mỗi người về văn hóa, hiểu đúng và ủng hộ cho sự phát triển ấy như thế nào. Ví như, trước một tấm ảnh nghệ thuật, một bức tranh, một bộ phim, một di sản dân ca...  cần nhận diện từ tiềm năng di sản của văn hóa đó, đã được cấu trúc, dàn dựng ra sao, sáng tạo theo phương pháp nào?

Tại cuộc tọa đàm Phát triển công nghiệp văn hóa lần 4 với chủ đề "Khai thác hiệu quả các yếu tố và giá trị truyền thống, lịch sử để phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam", diễn ra ngày 19/11/2025 tại Báo Người lao động, ông Nguyễn Ngọc Hồi, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao TP Hồ Chí Minh nhận định: "Khi sáng tác một tác phẩm điện ảnh, âm nhạc hay thậm chí là các chương trình truyền hình, chương trình sau mặt báo, du lịch văn hóa... có thể phối hợp với các công ty game để chuyển thành trò chơi giải trí thì hiệu ứng của tác phẩm ấy sẽ được kéo dài và lan tỏa mạnh mẽ hơn".

Có thể thấy nhận định của ông Hồi mở ra một "tầm nhìn" như thế nào? Bấy lâu nay, chúng ta luôn coi một tác phẩm là vạch đích của sáng tạo, không còn gì đằng sau đó nữa. Trong khi, một tác phẩm được công bố, sử dụng nhưng chưa phải là sự kết thúc mà còn tạo ra "hiệu ứng", mở ra một cuộc đời khác. Hiệu ứng ở đây phải hiểu theo nghĩa effect (hiện tượng phát sinh, ảnh hưởng), một giá trị phái sinh lớn hơn chứ không theo cách hiểu bấy lâu nay. 

Nói một cách đơn giản hơn, văn hóa không chỉ là cái lợi mà phải là cái được, cái có ý nghĩa bao quát lớn hơn những gì ta đang thấy. Vậy, hiệu quả ấy đã, đang được thể hiện như thế nào? Trước hết, đó là những sự "chuyển hóa thành trải nghiệm đương đại"; sức sống mới dựa trên sự xác lập chỗ đứng trên hệ sinh thái mới (công nghệ thực tế ảo, thực tế tăng cường, màn hình cảm ứng, mô hình 3D và trình chiếu đa phương tiện...) cùng nhiều thể nghiệm mới mẻ.

Và, đã đến thời điểm mà thuật ngữ "biểu đạt văn hóa truyền thống" (Traditional Cultural Expressions TCEs) cần được suy nghĩ nghiêm túc, chứ không chỉ là một viral nổi bật theo trend thất thường. Hãy thử nhìn vào thực tế, bạn sẽ thấy sau thành công vang dội của MV "Bắc Bling" của Hòa Minzy đến lượt MV "Mục hạ vô nhân" của Soobin - Binz - NSND Huỳnh Tú đã tạo ra một hướng đi cho nghệ thuật đương đại. Có điều, để không chỉ là trào lưu nhất thời, biểu đạt một cách bài bản, có lí luận và quy tắc nghiêm ngặt cần đến sự hình thành những chủ điểm theo thời gian mà trước hết vẫn phải là sự kiên trì sáng tạo của người nghệ sĩ và những nhà quản lý văn hóa.

Tạm gác lại chủ đề này, xin bàn đến một sự kiện tưởng như chẳng mấy liên quan. Nguy cơ đánh mất khả năng tư duy từng được cảnh báo nhiều lần trong quá khứ khi xuất hiện truyện tranh, tivi và sau này là Internet. cách đây hơn 40 năm (năm 1983) khi thuyết Multiple Intelligences (Đa trí tuệ) của Howard Gardner ra đời với 8 cách nhận thức khác nhau của trí tuệ, thông qua: ngôn ngữ, logic, thể chất, không gian, giao tiếp, nội tâm, âm nhạc, tự nhiên), từ đó đem lại nhận thức mới về truyện tranh.

Tương tự, người Nhật từng lo lắng và cảnh báo "Xin đừng gửi con cho tivi". Còn giờ đây, trước AI, chúng ta có những lo ngại như thế nào? Tại tọa đàm về phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo tại Việt Nam (do Hệ thống đào tạo lập trình viên quốc tế Aptech tổ chức sáng 29/11), tiến sĩ Rakhee Das, chuyên gia AI từ Đại học Amity (Ấn Độ) cho rằng: "Nếu tiếp tục, lực lượng lao động tương lai sẽ không còn khả năng suy nghĩ, chỉ biết sao chép và dán" (theo: Lưu Quý, vnexpress.net). Thực tế đó không hề xa xôi nhưng liệu có phải là nguy cơ không tránh khỏi.

Người viết tin rằng, dù ở vào thời điểm nào dù bùng nổ các hình thức giải trí, công nghệ và trí tuệ nhân tạo ra sao thì bí quyết để lấy lại sự cân bằng tự nhiên chính là văn hóa. Văn hóa là "kháng thể" kì diệu nhất mà nhân loại đã có được. Có điều, đó là một sự biểu đạt mới mẻ để tồn tại.

Đã bao giờ bạn tự hỏi: Chừng nào sẽ đưa con mình đi thăm các di tích, các công trình kiến trúc đẹp trong nước để bồi đắp tình yêu văn hóa Việt Nam cho chúng? Sẽ là rất lâu bởi điều kiện kinh tế và thời gian eo hẹp nhưng nếu chưa thực hiện được những dự định đó, thông qua những bảo tàng 3D, trẻ em vẫn có thể biết thêm nhiều hơn về đất nước mình. KTS Đinh Việt Phương, người thành lập nhóm 3D Hà Nội từng chia sẻ: "Công nghiệp văn hóa phải có sự đặc sắc, nổi bật riêng và chất liệu làm nên cái riêng đó lấy từ dữ liệu của di sản".

Có lẽ, "dữ liệu của di sản" mà KTS Phương nhắc đến có thể vận dụng ở cả các loại hình nghệ thuật như: âm nhạc, điện ảnh, sân khấu, các trò chơi giải trí... Dù chỉ mới là những bước đi ban đầu nhưng có thể cảm nhận được từ tạo hình phim, các MV âm nhạc đã thực sự sáng bứt phá. Hơn thế nữa còn là việc định vị lại các giá trị dân gian ở một không gian mới cũng là một cách làm hay. Một ví dụ điển hình, trước khi bùng phát đại dịch COVID-19, Trung tâm UNESCO Bảo tồn và Giao lưu văn hóa quốc tế (ICEP - Hanoi Classy) phối hợp nhóm dự án Sân Đình tổ chức sự kiện Olympic Trò chơi dân gian Việt Nam tại phố đi bộ Trịnh Công Sơn (Hà Nội).

Chị Thanh Nga, đại diện nhóm Sân Đình chia sẻ: "Cuộc sống đương đại khiến những giá trị truyền thống bị mai một. Qua chương trình, chúng tôi muốn đem đến hơi thở mới cho giá trị cũ, giúp văn hóa dân gian có thể hòa hợp cuộc sống đô thị" (theo: Trọng Trường, vnexpress.net).

Hay, khi Công ty TNHH ANTHI Việt Nam, nhóm nghiên cứu (Phan Tuấn Anh - Sở Khoa học và Công nghệ Quảng Trị và Hoàng Kim Quang - Công ty TNHH ANTHI Việt Nam) ứng dụng công nghệ quét laser 3D và công nghệ GIS trong thu thập và xây dựng cơ sở dữ liệu địa đạo Vịnh Mốc và hệ thống làng hầm Vĩnh Linh tỉnh Quảng Trị để xây dựng hoàn chỉnh cơ sở dữ liệu toàn bộ khu vực này...

Đến đây, người viết xin được trở lại với từ khóa "tầm nhìn". Ngoài những ý nghĩa lớn lao, hãy bắt đầu từ tầm nhìn nhận của mỗi người dân về tiềm năng văn hóa, về hướng đi theo hướng tiến bộ, hiện đại nhưng vẫn đậm đà bản sắc. Khi đương đại và truyền thống tìm thấy nhau ở cái đẹp, ở sự sáng tạo và cống hiến vì một kỉ nguyên vươn mình khởi đầu từ văn hóa.

Nhà thơ người Mỹ Thomas Disch (1940-2008) từng nói: "Sáng tạo là khả năng nhìn ra những mối liên quan ở nơi tưởng chừng không có". Với mỗi chúng ta, tầm nhìn không chỉ giúp ích cho nhận thức của một người mà còn là sự tích lũy, chuẩn bị để có những bước tiến về văn hóa của xã hội trong tương lai...