Nông thôn - Một đề tài lớn còn quá thiếu hụt

Thứ Sáu, 27/03/2020, 07:58

Khi đánh giá về đặc điểm của đất nước, chúng ta thường bắt gặp một định ngữ gần như bất di bất dịch "Việt Nam là một nước nông nghiệp, trong đó gần 90% dân số sống bằng nghề nông". Còn trong một câu đầy chất văn chương của một học giả thì khẳng định "lật áo xem lưng bất cứ một vị tiến sĩ, giáo sư, nhà khoa học, văn sĩ nào của nước ta cũng thấy hằn lên những vết chạc trâu".

Từ thực tế đặc trưng như vậy nên có thể khẳng định nông thôn là một đề tài lớn, trung tâm của văn học cũng như các loại hình nghệ thuật khác của Việt Nam. Nhưng điểm lại các thành tựu văn học - nghệ thuật gần hai thế kỉ nay lại thấy đề tài này không được coi trọng và thể hiện một cách xứng đáng như mong muốn.

Xét về loại hình văn học nếu lấy cột mốc từ đầu thế kỉ XX dù muốn đứng từ góc độ nào cũng cần khẳng định ở phía Bắc có Phạm Duy Tốn với truyện ngắn "Sống chết mặc bay" là tác phẩm coi như mở đầu cho văn học Việt Nam viết về nông thôn, nhưng số lượng tác phẩm của ông lại quá ít so với cây bút cũng viết về đề tài này ở phương Nam là Hồ Biểu Chánh.

Những bộ phim về đề tài nông thôn khiến khán giả khó quên.

Nhà văn họ Hồ này có không dưới vài chục cuốn tiểu thuyết viết về làng quê vùng Nam Bộ kể cả cuốn "Ngọn cỏ gió đùa" là một kiểu Việt Nam hóa bộ tiểu thuyết bất tử "Những người khốn khổ" của Victor Hugo. Đến giai đoạn 30-45 thì đề tài nông thôn ở phía Bắc vượt trội lên với số lượng các nhà văn cùng số tác phẩm có thể xem là dựng được những nét điển hình về nông thôn và nông dân Việt Nam giai đoạn này. Đó là Nguyễn Công Hoan với "Bước đường cùng", Ngô Tất Tố với "Tắt đèn", một vài truyện ngắn của Kim Lân, Bùi Hiển…

Tác phẩm của anh em Thạch Lam, Khái Hưng cũng ít nhiều có những tác phẩm viết về nông thôn song thực chất những tác phẩm của họ chỉ lấy nông thôn làm bối cảnh câu chuyện, mà hầu như không có nhân vật nông dân đích thực mà chỉ là những con người mang tính tiểu tư sản phố huyện, tỉnh lẻ…

Đến giai đoạn văn học thập niên 60, 70 của thế kỉ XX người ta nhắc đến Đào Vũ với "Vụ lúa chiêm", "Cái sân gạch", Nguyễn Thị Ngọc Tú với "Đất làng", Ngô Ngọc Bội với "Ao làng"… Nhưng trong một lần đàm đạo với nhà văn Trần Ninh Hồ tại trại sáng tác "Cây bút vàng" của lực lượng Công an mở ở Đồ Sơn đầu năm 2016 thì ông đưa ra một quan điểm mà tôi rất đồng tình đó là "Các tác phẩm ấy chỉ viết về nông nghiệp chứ không phải nông thôn". Riêng tôi cho rằng giai đoạn đó tác phẩm mang dáng dấp nông thôn nhất chính là bộ tiểu thuyết hai tập "bão biển" của Chu Văn và "Nắng" của Nguyễn Thế Phương.

Lý do nhà văn Trần Ninh Hồ đưa ra khá thuyết phục khi ông cho rằng "Các tác phẩm đó chỉ viết về nông nghiệp chứ không phải về nông thôn vì họ chỉ viết về cái vỏ hình thức nông thôn trên con đường chuyển đổi phương thức làm ăn từ cá thể sang tổ đổi công lên Hợp tác xã chứ chưa mô tả, khắc họa được hình tượng tính cách người nông thôn với những đặc trưng của làng quê vùng đồng bằng Bắc Bộ".

Ông cho rằng vẽ được tương đối rõ và ít nhiều khái quát được hình tượng người nông dân trong văn học hiện nay là nhân vật "Liễu" trong tiểu thuyết "Con ngố" (Nhà xuất bản Lao Động 2007). Còn phía Nam có nhà văn trẻ Nguyễn Thị Ngọc Tư cũng thành công về hình tượng người nông dân Nam Bộ trong một số tác phẩm.

Từ lĩnh vực văn chương chúng ta chuyển qua lĩnh vực điện ảnh cũng thấy sự thiếu hụt hình tượng nông dân và nông thôn. Tuy vậy cũng cần nhận ra một thực tế là gần đây. Nông thôn, và ít nhiều hình ảnh người nông dân được điện ảnh khu vực phía Nam phản ảnh nhanh nhạy, chân thực và đa dạng tạo ra bức tranh đa sắc, sinh động của thực tế nông thôn và nông dân hơn so với điện ảnh của các nhà làm phim phía Bắc.

Tôi thú thực là cách đây hơn một năm tôi hầu như không xem phim do các nhà làm phim phía Nam sản xuất. Đơn giản vì không hợp với gu diễn xuất và nhất là cách gây cười tùy tiện cũng như sự phóng đại trong cách diễn của một số diễn viên phía Nam. Nhưng thật tình cờ tôi xem được bộ phim truyền hình dài tập "Cù lao lúa" thì tôi thực sự bị hấp dẫn bởi dòng phim về đề tài nông thôn phía Nam.

Vậy là liên tiếp tôi theo dõi một cách chăm chú và thực sự bị hút theo các bộ phim dài tập viết về người nông dân trong bối cảnh nông thôn trong sự biến đổi, thăng trầm hiện nay. Ngoài "Cù lao lúa" còn có "Phận bạc long đong", "Ra giêng anh sẽ cưới em" (chuyển thể từ vở cải lương cùng tên), "Hiệp sĩ giữa đời thường", rồi "Mắt lụa", "Hai người cha"…

Cảnh phim "Thương nhớ ở ai" - một trong số ít phim về đề tài nông thôn được phát sóng trên Đài Truyền hình Việt Nam năm 2017.

Tôi nhận ra các nhà làm phim phía Nam quả là nhanh nhạy khi họ chạm đến những vấn đề hấp dẫn đang được quan tâm như tình làng nghĩa xóm đang bị mất đi, sự đô thị hóa quá nhanh làm phai nhạt bản sắc chân chất làng quê, vấn đề làm ăn của nông dân ra sao khi các dự án đang lấn nhanh đồng ruộng, vấn đề các làng nghề truyền thống đang bị băng hoại vì cách làm ăn gian dối, vì sự xâm nhập của công nghiệp, sự ô nhiễm của làng quê…

Trong khi đó các nhà làm phim miền Bắc kể các một số đạo diễn từng được duy danh là thành thạo về nông thôn như Nguyễn Hữu Phần, Quốc Trọng… thì tôi có cảm giác họ vẫn chưa thoát ra khỏi những thành công quá khứ của họ để tìm ra cách làm phim mới về nông thôn với những vấn đề bức thiết, nóng hổi đang được quan tâm. Có thể nói, việc phê phán lối làm ăn nông nghiệp một thời bao cấp đã được những bộ phim nổi tiếng và trong chừng mực có thể coi như là những phim kinh điển "Bí thư Tỉnh", "Ma làng"… đã hoàn thành nhiệm vụ của đề tài này.

Nhưng đến "Làng Ma mười năm sau" đã thất bại, và không tạo ra sự hấp dẫn đối với người xem. "Gia phả của đất" cũng giẫm vào bước chân của "Làng Ma mười năm sau". Vẫn là một lối khai thác đề tài cũ kĩ, không còn được quan tâm, vẫn là lối kể đơn điệu, lên gân theo ý đồ chủ quan người làm phim cùng lối diễn xơ cứng, theo lối mòn bởi các số phận nhân vật quá mỏng, thiếu sự đa dạng theo kiểu phim về "Nông nghiệp chứ không phải nông thôn" như cách nói của nhà văn Trần Ninh Hồ.

Truyền hình đứng về mặt thể loại cũng là một tờ báo tổng hợp. Sự hút khách của báo chí bắt đầu từ những gì độc giả, khán giả quan tâm, trong đó phải tính đến cả sự tò mò, khám phá vốn là đặc trưng của con người được biểu hiện thông qua tài năng nghệ thuật. Dòng phim chính luận như "Bí thư tỉnh", "Sinh tử"… vốn được khán giả phía Bắc ưa chuộng vì vấn đề nóng hổi đang được xã hội quan tâm, nhưng vì không ít phim giẫm lại đường mòn, mô phỏng lại đề tài phê phán với nghệ thuật thể hiện nên thành nhàm chán.

Vài năm trước các nhà làm phim phía Bắc gần như bỏ quên nếu không muốn nói là không nhìn ra, bám sát các sự kiện, các vấn đề nóng hổi đang xảy ra ở nông thôn hiện nay như tình hình mất ruộng, tình hình ô nhiễm môi trường trong làng nghề, sự băng hoại đạo đức, sự đô thị hóa… đã tạo ra nguyên nhân cốt lõi dẫn đến tình trạng là phim về nông thôn của các nhà làm phim phía Bắc không nói lên những gì người dân đang quan tâm, do đó đã đánh mất sức hút lớn lao đối với đông đảo khán giả truyền hình về dòng phim này. Sự kém hấp dẫn của "Ma làng sau mười năm" và "Gia phả của đất" đang là những ví dụ đáng suy ngẫm.

Rất may gần đây các nhà làm phim nhất là Hãng phim truyền hình Việt Nam đã có nhiều chuyển biến khi tung ra hàng loạt phim phản ánh thực tế và những vấn đề đang được dư luận nhân dân quan tâm. Liên tiếp vài tháng qua phim "Sinh tử" đã dũng cảm đề cập đến đề tài quyền lợi làm nông thôn khốn khó ra sao.

Trung tuần tháng 3 vừa qua Đài THVN đã khép lại bộ phim về đề tài nông thôn nhan đề "Cô gái nhà người ta" (thực ra chuẩn hơn đầu đề này là câu cửa miệng trong dân gian "Con gái nhà người ta") có sức hút lớn khi nó đề cập đến thực trạng bức xúc hiện nay là sự ô nhiễm nông thôn khi công nghiệp phát triển cùng đô thị hóa. Đáng tiếc phần kết của hai phim đáng xem này đều cập rập, lộ quá rõ sự sắp xếp của các tác giả nên làm mất đi nhiều sự thuyết phục.

Tóm lại, đề tài nông thôn trong điện ảnh nói riêng và văn học nghệ thuật nước ta trong giai đoạn này còn chưa tiến kịp với hiện thực phong phú và đầy hấp dẫn của thực tế với những biến động chóng mặt xảy ra hằng ngày.

Quỳnh Mai tháng 3/2020

Nguyễn Hiếu