Linh hồn của rừng núi Tây Nguyên
Dẫu có trải qua không biết bao nhiêu cuộc chiến tranh, không biết bao nhiêu thiên tai tàn khốc, tiếng cồng tiếng chiêng vẫn âm vang khắp núi rừng Tây Nguyên. Không buôn làng nào không có cồng chiêng. Và mỗi con người từ khi được sinh ra cho tới lúc "xuống ở dưới nhà mồ" vẫn đem theo âm thanh kỳ diệu ấy. Khi vui có bài vui. Lúc buồn có bài buồn.
Mỗi lễ hội có bài riêng. Chỉ cần nghe tiếng cồng chiêng ở buôn làng nào là người ta hiểu ngay làng ấy đang có công việc gì, đang có sự kiện gì. Sự gắn bó của từng thành viên với cộng đồng thể hiện ngay ở chính dàn cồng chiêng, với những bài, những giai điệu mà nếu chỉ một hai người chơi, không thể nào tạo nên được.
Có lẽ chính vì vậy mà bất cứ người Tây Nguyên nào cũng từng là nhạc công, từng là thành viên của đội chiêng, đội chiêng của làng mình, buôn mình. Và trong mỗi làng, thậm chí trong một vùng, lúc nào cũng có một hai người sành hơn, người ấy có thể so chiêng cho đúng nốt, dẫn dắt cả đội theo nhịp của bài chiêng không bị sai, không bị lỗi.
 |
| Lễ hội “Cồng chiêng Tây Nguyên”. |
Trong mỗi cộng đồng chiêng gồm có hai tổ. Tổ có núm còn gọi là cồng và tổ không có núm, còn gọi là chiêng bằng. Chiêng có núm giữ nhịp, đệm cho chiêng bằng tấu lên các giai điệu của bản nhạc. Chủ yếu là nhạc không lời. Nhưng ở một vài vùng BahNar, người ta dựa theo giai điệu nhạc chiêng đặt lời để hát. Thậm chí người ta dựa vào nhạc chiêng để thổi Đinh yơng, vỗ Klongput.
Ở vùng đồng bào Jrai người ta hát dân ca đôi khi có những giai điệu cồng chiêng dựa theo các làn điệu ấy. Nhưng sau này còn lại rất ít. Người ta lại "cải tiến" cồng chiêng bừa bãi đến mức đáng báo động. Ví như cồng (chiêng có núm) được tăng thêm tức là thêm nốt, gốc của nó là đệm, là giữ nhịp thì giờ đây lấn át sang cả chiêng bằng, thành ra chính nó tạo nên giai điệu, có lẽ để phù hợp với tiết tấu hiện đại vừa nhanh hơn, vừa "thực dụng" hơn!
Tôi có đôi lần được xem, được nghe chiêng cải tiến. Dàn chiêng này đệm cho ca sĩ hát những bài hát mới. Mới đầu nghe, có vẻ có lý, có vẻ tiến bộ. Nhưng thực chất nó đã làm hại mình. Người ta chạy theo tiết tấu mà bỏ quên giai điệu. Sự phản ứng của bà con, nhất là những người già biểu hiện rất rõ. Họ đặt cho chiêng "cải tiến" rất nhiều tên xấu: "chiêng trẻ nít" vì toàn người trẻ đánh.
Chiêng atâu (tức chiêng ma). Thậm chí có nơi còn gọi chiêng cải tiến bằng thứ rất tục tĩu. Sự thể đôi lúc rất căng thẳng. Cả làng tổ chức pơthi (lễ bỏ mả) thì lớp thanh thiếu niên đòi đánh ching chiêng cải tiến trước, đánh chán rồi mới tới các người già. Người già chỉ đánh chiêng với những cái chiêng cổ truyền cùng các giai điệu cổ truyền.
Chiêng cải tiến mà các cụ già gọi là cải lùi vì nó mất đi tính cộng đồng vốn có. Dàn chiêng cải tiến được đặt trên giá, chỉ cần một người gõ - giống như gõ trống trong dàn nhạc ja, nhạc rock. Chủ yếu là chơi bài hát mới, có thể biểu diễn trên sân khấu.
Còn chiêng cổ truyền thì mỗi nhạc công chỉ phụ trách một nốt, một người đánh sai là sai cả dàn. Nó đòi hỏi cái tai người nhạc công, cái tay người nhạc công không được lạc. Nó chỉ hay trong không gian rừng núi, buôn làng, trong lễ hội chứ không thích hợp với việc biểu diễn trên sân khấu. "Sân khấu" của cồng chiêng là sân làng, là nơi hội hè đông đúc, là khu nhà mồ, là đống lửa đêm rừng chứ không phải phông màn, càng không phải thứ ánh sáng hiện đại nhiều màu nhấp nhoá.
Cồng chiêng và âm nhạc cồng chiêng gắn liền với đời sống sinh hoạt của cộng đồng làng. Những nhà giàu được tính là giàu khi có mấy bộ ching chiêng. Những làng buôn giàu có được gọi là giàu có vì làng ấy, buôn ấy có nhiều bộ ching chiêng quý. Càng cổ xưa càng quý.
Hai từ cồng chiêng là hai từ đã được gọi theo lối Việt hoá. Thực ra ngay trong một dân tộc như dân tộc Jrai, ở vùng AYunPa, Krôngpa, Pleiku gọi cồng chiêng là ching. Trọn bộ người ta cũng gọi là ching. Ở vùng Chư Pơ Rông, Chư Pah thì gọi bộ cồng gồm ba cái hoặc sáu cái (ania, mung, moong) những chiếc cồng này đánh lên ta nghe cả những âm kể trên rất rõ.
Chúng dùng để đệm và được gọi là chiêng. Loại cồng này có núm. Loại chiêng bằng gồm 7 đến 9 cái, trong đó có ba cái giữ vai trò chủ chốt là Dốt, PDông, Đuôl dùng để đánh giai điệu. Một bộ có tới 16 chiếc gọi là bộ ching chiêng. Ching chiêng cổ quý hiếm bây giờ hiện còn được bao nhiêu bộ, đố ai mà biết được (!).
 |
| Nụ cười thơ trẻ trong lễ hội “Cồng chiêng Tây Nguyên”. |
Tôi đã có lần được dự lễ pơthi (lễ bỏ mả) ở Chư Pơ Rông và được sờ tay vào những chiếc ching, chiếc chiêng quý hiếm cổ xưa, trên núm những chiếc ching chiêng ấy có gạch ngang sờ không thấy gợn, phía trong có vết hình thang, toàn thân màu đen, nhẵn và trơn giống như da cá trê, chiêng rất mỏng, tiếng rất trầm và vang, ngân rất lâu.
Có loại ching chiêng da nhẵn nhưng có vết búa, vết rạn như mu rùa. Nói chung loại ching chiêng cổ đánh lên ngân rất xa, rơi không vỡ. Thực ra ở Tây Nguyên có rất nhiều loại cồng chiêng, nhưng loại được coi là cổ phải có những tiêu chuẩn riêng mà chỉ có các cụ già mới xác định được.
Càng đi sâu vào tìm hiểu ta càng thấy cái lý của người già không đơn giản. Vì không phải là nhà nghiên cứu chuyên nghiệp nên có thể cách nhìn của tôi thiên lệch. Mỗi lần thấy người ta đem cồng chiêng lên sân khấu, tôi lại thốt lên: "Cồng chiêng ơi, ta đứng về phía các già làng!". Vâng, tôi đứng về "phe bảo thủ" trong tiến trình bảo tồn văn hoá cổ truyền. Sự cải tiến cồng chiêng để đưa lên sân khấu tạo nên những ấn tượng rất xấu đối với quan niệm của tôi.
Tôi rất tâm đắc với ông Trịnh Kim Sung (cố Giám đốc Sở Văn hoá Thông tin Gia Lai-Kon Tum) rằng, muốn phổ biến âm nhạc cồng chiêng được sâu rộng, thì chỉ có hình thức tối ưu nhất, đó là hằng năm ở các tỉnh Tây Nguyên, nên luân phiên nhau, tổ chức nhạc hội. Và cũng cần có tinh thần cực đoan ở điểm này rằng, nhạc hội cồng chiêng chỉ nên tổ chức ở Tây Nguyên, không nên "lôi" xuống các đô thị.
Vì vậy ta mới thấy mối quan hệ ruột rà của CỒNG CHIÊNG VỚI TÂY NGUYÊN - TÂY NGUYÊN VỚI CỒNG CHIÊNG. Có như vậy mới gọi là đặc sản quý hiếm! Và cũng bởi vì không thể tách cồng chiêng ra khỏi môi trường không gian rừng núi với những nét sinh hoạt của cộng đồng làng rừng, nơi đã sản sinh ra nó. Tách nó ra khỏi môi trường của mình, giống tách cá ra khỏi nước. Cũng có thể nói, cồng chiêng là hồn của núi, tách hồn ra khỏi xác hỏi còn gì nữa, Yàng ơi!
