Phát triển thủy điện mất kiểm soát và cái giá đắt phải trả

Sẽ còn có những thảm kịch khác xảy ra nếu cơ quan quản lí không kiểm soát được quá trình vận hành của các thủy điện. Ai phải chịu trách nhiệm về việc thủy điện xả lũ vô tội vạ gây hại cho dân?

Từ năm 2011, Báo CAND đã thực hiện nhiều chuyên đề gây tiếng vang lớn xung quanh câu chuyện phát triển thủy điện với nhiều ý kiến cảnh báo của các chuyên gia. Thực tế đã diễn ra đúng như lời cảnh báo. Trước dư luận bức xúc của người dân, Báo CAND tiếp tục tổ chức loạt phóng sự điều tra nhằm lí giải những hệ lụy đau xót từ việc phát triển thủy điện mất kiểm soát và tìm giải pháp quản lí hiệu quả qua chuyên đề này.

Bài 1: Nỗi ám ảnh dưới những "túi nước" khổng lồ

Sau trận “đại hồng thuỷ”, vì lũ chồng lũ, do hệ thống thủy điện đầu nguồn các con sông Thu Bồn và Vu Gia đồng loạt xả lũ, nhiều vùng quê của tỉnh Quảng Nam ở vùng hạ du, như: Duy Xuyên, Đại Lộc, Điện Bàn, TP Hội An... đã tan hoang, xơ xác, tiêu điều. Chúng tôi về “rốn lũ” huyện Đại Lộc, bà con nông dân vừa thảng thốt, vừa bức xúc khi kể về tai ách do thuỷ điện gây ra...

Đưa bàn tay già nua nhăn nheo chùi lớp bùn non trên tấm bia mộ nằm chỏng chơ ở góc vườn, cụ Trần Thị Thí (81 tuổi, trú thôn Đại Mỹ, xã Đại Hưng) không nói nên lời. Đây là nơi yên nghỉ hàng chục năm qua của hai vị cao niên trong làng. Thế mà chỉ sau một đêm, những ngôi mộ được xây kiên cố chỉ còn lại dấu tích là hai ục nước, cả quan tài và xương cốt người khuất núi đã bị cuốn trôi theo dòng nước lũ. Tuy không phải là thân thích, ruột rà, nhưng trước cảnh ấy, cụ Thí không tránh khỏi xót xa. Nhớ lại lúc lũ tràn về, chị Cảnh (con dâu cụ Thí), thoáng rùng mình, bảo: “Lụt lên ào ào như giặc. Đang ở ngoài đồng, nghe làng xóm ới nhau thuỷ điện xả lũ, tui chạy về đến nhà thì thấy nước đã tràn vào đầu ngõ. Chỉ kịp đưa bà cụ qua nhà hàng xóm tránh lụt và đưa ít ang lúa lên nóc tủ, còn bao nhiêu heo, gà đã bị lũ dữ quét sạch. Kể từ ngày mấy thuỷ điện được xây dựng ở đầu nguồn, lũ lụt càng ngày càng hung bạo...”.

Cắm cúi xúc đống đất cát bị lũ đùn dồn đống ngay trước hiên nhà, chị Bảy (hàng xóm của chị Cảnh) thở than: “Mệt thở không nổi mấy chú ơi, vừa chống bão xong thì lại tới lụt. Mấy hôm trước có xem tivi, thấy lãnh đạo Trung ương có yêu cầu các nhà máy thuỷ điện phải thực hiện đúng quy trình xả lũ. Đùng một cái, mới vừa nghe thông báo thì nước đã tràn vào nhà dân là cái quy trình chi chú hè? Tằn tiện, vay mượn để nuôi bầy heo và đàn gà định tới Tết bán lấy tiền trang trải thì lũ lớn cuốn trôi hết, giờ còn nợ mấy triệu tiền cám, tiền thuốc. Cứ thấm thót dưới mấy đập nước thuỷ điện thì làm sao dân tui có thể an cư lạc nghiệp?”.

Ông Nguyễn Khắc Xuyên, Bí thư xã Đại Hưng, chua xót: “Xã tôi là địa bàn miền núi, có rất ít diện tích đất lúa và hoa màu. Thế mà chỉ qua một đêm, hơn chục héc-ta đã bị đất cát vùi lấp. Nhiều tuyến đường giao thông nông thôn trong xã đến nay vẫn còn ngập ngụa trong đất bùn. Tài sản, lương thực của hàng ngàn hộ gia đình đã bị trôi theo nước lũ. Đời sống của bà con nông dân đang đối mặt với nhiều khó khăn”...

Tương tự, các xã khác của huyện Đại Lộc, như: Đại Thạnh, Đại Phong, Đại Hiệp cũng phải hứng chịu những thiệt hại nặng nề do lũ dữ. Nhắc đến trận lũ dữ, bà Nguyễn Thị Tâm, trú thôn Phú Quý, xã Đại Hiệp, thảng thốt: “Thấy mưa không lớn lắm, nghĩ chưa thể có lụt nên tôi và con trai vẫn ở yên trong nhà. Chừng 10h đêm, nước tuôn vào nhà như thác khiến hai mẹ con hoảng hồn lo chạy lũ để giữ mạng sống, bỏ mặc heo gà, thóc lúa. Nhiều hộ dân ở xã Đại Phong cho biết, dù đã cảnh giác di dời tài sản, đồ đạc, gia súc đến khu vực gò đồi cao, nhưng do nước lũ dâng lên quá nhanh, vẫn có khá nhiều gia đình trở tay không kịp, để nước lũ cuốn trôi...”.

Thủy điện đầu nguồn sông Thu Bồn và Vu Gia xả lũ góp phần gây ra hậu quả trầm trọng với người dân.

Theo ông Phan Đức Tính, Phó Chủ tịch UBND huyện Đại Lộc, riêng trong năm 2013, trên địa bàn huyện đã xảy ba, bốn trận lũ lụt. Riêng trận lũ dữ từ đêm 15/11 đến ngày 17/11 có đỉnh lũ cao hơn 1m so với báo động 3, làm một người chết, 30 người bị thương, 34.000 căn nhà bị ngập, trong đó có 1.200 căn ngập sâu từ 1,5-3m; 42 trường học, trạm y tế và nhiều cơ quan bị ngập lụt và bị đất lở, cát bồi. Hơn 120 héc-ta rau màu bị ngập úng, hàng trăm tấn lương thực, thóc giống bị trôi. Hơn 1,3 vạn gia súc, gia cầm bị chết, bị trôi do lũ; hệ thống giao thông và hạ tầng nông nghiệp bị ảnh hưởng nặng nề với tổng thiệt hại ước tính 44,5 tỷ đồng... Nguyên nhân lũ lụt dâng cao đột ngột là do lượng mưa lớn và các thủy điện xả lũ.

Và, chưa kể trận lũ lụt lịch sử vừa đi qua, chỉ tính từ giữa tháng 9-2013 đến giữa tháng 10-2013, huyện Đại Lộc đã có đến 3 lần bị ngập chìm trong lũ; do các thủy điện A Vương; Đăk Mi 4; Sông Bung 4A, Sông Côn xả lũ. Việc hàng loạt thủy điện đầu nguồn Thu Bồn và Vu Gia xả lũ đột ngột, không đúng quy trình đã gây thiệt hại cho người dân huyện Đại Lộc đến gần 250 tỷ đồng. Trong đó, có trên 4.500 ngôi nhà bị tốc mái và ngập sâu trong nước; gần 760 héc-ta chuối bị ngã đổ; khoảng 11.000 con gia cầm bị chết…

Thậm chí, thủy điện Đăk Mi 4 xả lũ đột ngột làm ngập nhiều nơi, đã khiến người dân hoang mang, nghĩ là vỡ đập thủy điện Đăk Mi 4, nên ùn ùn thu dọn đồ đạc, di chuyển đến vùng cao để lánh họa. Sau đó, UBND huyện Đại Lộc phải thông báo trên loa phát thanh trấn an người dân là không hề có chuyện vỡ đập thủy điện Đăk Mi 4, mọi người mới yên tâm trở lại nhà chung tay chống lũ...

Nhiều nhà dân ở huyện Đại Lộc bị cát lấp hơn 0,5m sau khi lũ rút.

Khi trao đổi với chúng tôi về trận “đại hồng thủy” vừa mới diễn ra trên vùng đất “rốn lũ” Đại Lộc, ông Đặng Hùng Trận, Phó Chủ tịch UBND huyện Đại Lộc, khẳng định rằng, đợt áp thấp nhiệt đới tuy ảnh hưởng, nhưng lượng mưa không lớn. Mặc dầu vậy, nước lũ lại dâng rất nhanh và có sức tàn phá rất ghê gớm, do các nhà máy thủy điện đầu nguồn Thu Bồn và Vu Gia đồng loạt xả lũ, có lúc xả trên 7.000m3/s. Nếu thủy điện xả lũ thông báo đến chính quyền địa phương khi lũ trên các con sông Thu Bồn và Vu Gia mới ở báo động I, hoặc xấp xỉ báo động II, thì chính quyền và người dân còn có thể kịp thời ứng phó. Đằng này, khi lũ trên các con sông lên báo động III, thủy điện đột ngột thông báo xả lũ và 3 tiếng đồng hồ sau, nước lũ thủy điện ào ào tràn xuống như thác, khó có thể trở tay kịp. Lũ chồng lũ khiến thiệt hại càng nặng nề. Và, người dân phải gánh nhận hậu quả, người chết, tài sản, gia súc, gia cầm bị cuốn trôi ra biển...     

Kỹ sư Nguyễn Minh Tuấn, nguyên Chánh Văn phòng BCH PCLB&TKCN tỉnh Quảng Nam cho biết: Với việc dung tích phòng lũ bị cắt giảm và quá trình vận hành xả lũ chưa thật sự hợp lý, khiến vùng hạ lưu các hồ thuỷ điện sẽ phải gánh chịu cảnh ngập lụt đe dọa vào mùa mưa và tình trạng hạn hán, thiếu nước ngọt liên tục vào mùa khô, tạo điều kiện nước mặn xâm nhập sâu vào các cửa sông, không đảm bảo cấp nước ổn định cho sản xuất, sinh hoạt cho nhân dân vùng hạ du công trình. Chung quy, cũng vì doanh nghiệp đầu tư thủy điện chỉ muốn thu lợi nhuận, không muốn tốn kém khi phải xây dựng dung tích phòng lũ...

Nhiều ngôi nhà của người dân miền Trung tan hoang vì thuỷ điện xả nước trong mưa lũ.

Nhưng, đâu chỉ riêng ở tỉnh Quảng Nam, hàng loạt thủy điện đầu nguồn các con sông ở miền Trung, xả lũ không đúng quy trình, khiến người dân vùng hạ du phải chịu cảnh khốn khổ, thấp thỏm không yên...