Bài cuối: Giải pháp nào để sống chung với thủy điện?

Việc cần làm ngay bây giờ là giúp người dân bảo vệ quyền lợi và tính mạng của mình, chấm dứt chuỗi ngày cần là… xả của những chủ đập thiếu trách nhiệm.

Thủ tướng đồng ý với phê duyệt quy hoạch, kiểm soát chặt quy chế xả lũ

Là một chuyên gia trong lĩnh vực thủy điện, thủy lợi, khi làm việc với PV Báo CAND, GS.TS Nguyễn Thế Hùng, Phó Chủ tịch Hội Cơ học Thủy khí Việt Nam, ĐH Bách khoa Đà Nẵng thẳng thắn đánh giá:

Đối với thủy điện bây giờ, có 2 việc cần làm là chấm dứt những việc sai trong tương lai, và giải quyết hậu quả cho những tồn tại đã xảy ra, không thể thay đổi. Câu chuyện của tương lai chính là quy hoạch. Về vấn đề này, nhiều chuyên gia và đại biểu Quốc hội cũng đã lên tiếng. Mới đây nhất, trong phiên trả lời chất vấn của mình, Thủ tướng cũng đã có giải pháp hợp lý – đó là chấm dứt tình trạng đưa qua đẩy lại trách nhiệm. Thủ tướng đã gọi thẳng tên Bộ Công thương phải chịu trách nhiệm quản lý thống nhất trong cả nước đối với các dự án nằm trong quy hoạch, chưa khởi công xây dựng (248 dự án), chứ không còn tình trạng “phối hợp với địa phương và các bộ, ngành khác” và việc của “chúng ta” nữa. Thủ tướng cũng yêu cầu trước khi phê duyệt quy hoạch phải báo cáo, Thủ tướng đồng ý mới phê duyệt. Quy trình chấp thuận để khởi công xây dựng dự án cũng phải chặt chẽ hơn. Đối với các dự án nhóm B, nhóm C phải được Bộ Công thương chấp thuận, trước đó phải được hội đồng thẩm định xem xét. Đối với các dự án nhóm A, Bộ Kế hoạch và Đầu tư phải lập Hội đồng thẩm định Nhà nước thẩm định để trình Thủ tướng quyết định.

Tuy nhiên, nhiều đại biểu Quốc hội và chuyên gia vẫn kiến nghị nên dừng hoàn toàn các dự án thủy điện nhỏ, vì đóng góp chẳng bao nhiêu trong khi tiềm ẩn nhiều hậu quả. “Hiện nay, thủy điện đã an bài. Những chỗ nào có thể làm thủy điện được, đều đã xây hết. Số lượng thủy điện như đã có là đủ rồi. Chúng ta cần dừng tất cả các thủy điện nào chưa xây dựng để đánh giá lại, lợi đâu, hại đâu. Hơn 6.000 tỉ đồng mỗi năm do thủy điện mang lại không phải là con số quá lớn, trong khi nếu không kiểm soát được thì năm nào cũng phải đối mặt với tình trạng hạn hán mùa kiệt, gia tăng lũ mùa lũ. Với điều kiện phát triển hiện nay, dân cư đông, việc xây dựng thủy điện chuyển dòng là vấn đề tối kị. Tại vì chuyển nước sẽ tạo nên sự xáo trộn rất lớn về dòng chảy, gây nên sự tranh chấp nguồn nước, như trường hợp Thủy điện Đắk Mi 4 vừa qua” – TS Đào Trọng Tứ, Giám đốc Trung tâm Tư vấn phát triển tài nguyên nước và thích nghi biến đổi khí hậu trao đổi với PV Báo CAND.

Chính quyền địa phương và người dân được quyền giám sát quy trình xả lũ

Sau những thảm cảnh đắng đót mà người dân miền Trung phải gánh chịu do cái họa “thiên tai” cộng với “nhân tai” thì những “lỗ hổng” chết người trong việc quy hoạch, quản lý, phát triển vô tội vạ thủy điện mới được đào xới lại. Theo báo cáo, hiện cả nước hiện có hơn 6.000 hồ chứa thủy lợi, 266 hồ thủy điện (chưa kể 268 dự án thủy điện đang thi công). Trong đó có 560 hồ chứa lớn (dung tích hơn 3 triệu m3 nước), hơn 1.700 hồ có dung tích vừa, 4.300 hồ chứa nhỏ. Với việc quản lý lỏng lẻo, chất lượng xây dựng nhiều công trình có vấn đề bị “phát lộ” trong thời gian qua, chưa đề cập đến quy trình xả lũ đúng hay sai thì với số lượng hồ chứa khủng này thực sự đang đe dọa cuộc sống của người dân, đòi hỏi chúng ta phải khẩn trương tìm giải pháp sống chung với nó.

Đại biểu Quốc hội Đỗ Văn Đương (TP Hồ Chí Minh) đề nghị phải có quy định, quy chế chặt chẽ về xả lũ để đảm bảo an toàn cho người dân, thậm chí xử lý hình sự nặng đối với thủy điện xả lũ gây hậu quả nghiêm trọng cho hạ du. Đối với những dự án thủy điện ở miền Trung “vào thế đã rồi” thì phải giám sát chặt chẽ quy trình xả lũ. Nhất là đối với hệ thống thủy điện bậc thang trên sông Thu Bồn và sông Vu Gia, phải đưa ra quy trình xả lũ liên hồ và thực hiện nghiêm ngặt.

GS.TS Nguyễn Thế Hùng kiến nghị: Phải tìm giải pháp dung hòa, vì thủy điện đã xây dựng rồi, đảm bảo lợi ích giữa doanh nghiệp và người dân. Muốn vậy, Nhà nước phải đóng vai trò trung tâm, phải bố trí trạm thủy văn đầu nguồn, dự báo tương đối chính xác lưu lượng nước chảy về hồ vào mùa mưa. Các hồ chứa phải xây dựng các hồ dự phòng; có giám sát của đại diện chính quyền và nhân dân, giám sát chặt chẽ mức nước bằng các biện pháp kỹ thuật, như camera giám sát, nhưng làm được hay không điều này phụ thuộc vào quyết tâm cao của Chính phủ.

Xả lũ thuỷ điện cùng với mưa lớn khiến nhiều khu dân cư ở xã Phú An, huyện Phú Vang, Thừa Thiên - Huế ngập sâu trong nước. Ảnh: TTXVN.

Ngày 24/11, trao đổi với PV Báo CAND, ông Phạm Thế Dũng, Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Gia Lai – địa phương đang có “vinh dự” sở hữu khá nhiều công trình thủy điện cho biết: Vấn đề giải pháp lâu dài cho việc xả lũ của thủy điện cần thực hiện quy trình phòng lũ, chủ động xả lũ trước theo dự báo, chứ không nên để “nước đến chân mới nhảy”. Để thực hiện điều này, phía quản lý thủy điện phải nắm chắc dự báo thời tiết, thực trạng hệ thống sông nước ở địa bàn để sớm có kế hoạch xả lũ trước một cách hợp lý, kéo giãn thời gian xả lũ, không nên dồn một lúc. Cần quy định lại thời gian báo trước xả lũ phải ít nhất từ 12 đến 24 giờ, thay vì thông báo trước 2 giờ đồng hồ như quy định hiện nay là quá gấp, chính quyền địa phương và người dân không thể nào trở tay kịp. Việc quản lý, quy định xả lũ thủy điện cần phải được xem xét lại một cách chi tiết, tính toán xả lũ phải gắn với thực tế khi thời tiết xảy ra ở từng địa phương, địa bàn, chứ không thể quy định trên giấy.

Đã có luật và nhiều văn bản quy định về an toàn hồ đập được ban hành, có hiệu lực từ lâu như: Luật Tài nguyên nước, Nghị định 72 về Quản lý an toàn đập, Pháp lệnh khai thác và bảo vệ công trình thủy lợi, Pháp lệnh phòng chống lụt bão… tuy nhiên vẫn còn quá nhiều “lỗ hổng” cần sớm bổ sung, điều chỉnh. Ủy ban KH,CN&MT của Quốc hội đã đề nghị cần ban hành đủ quy trình vận hành liên hồ chứa cả trong mùa lũ và mùa kiệt trên các lưu vực sông; quy định rõ cơ quan đầu mối, chịu trách nhiệm chính, điều phối chung giữa các chủ đập khi các hồ chứa trên cùng lưu vực sông cùng tham gia xả lũ, ứng phó với các sự cố đối với hệ thống liên hồ chứa. Và như TS Đào Trọng Tứ đưa quan điểm là cần phải thêm nghĩa vụ cho chủ đầu tư chứ không chỉ lo phát điện lấy tiền. Hiện nay, thủy điện miền Trung đều là các công trình đơn mục tiêu, chủ yếu vận hành phát điện chứ không có chức năng điều tiết lũ cho hạ du. Do vậy, giải pháp tối ưu nhất là phải điều chỉnh nhiệm vụ, chức năng của công trình, từ đơn mục tiêu trở thành đa mục tiêu. Dòng sông là của chung, cuộc sống của hàng triệu người dân gắn liền với dòng sông. Do đó, không phải thủy điện chỉ tập trung mục đích phát điện rồi nộp thuế cho Nhà nước là xong nghĩa vụ…

Cần có tổ chức đại diện đòi quyền lợi chính đáng cho người dân bị thiệt hại.

Cần có tổ chức đại diện đòi quyền lợi cho người dân

Trong quá trình thực hiện chuyên đề này, suốt dặm dài miền Trung và cả trong nghị trường Quốc hội, chúng tôi có dịp trao đổi với nhiều nhà khoa học, các luật sư và họ đều chung một ý kiến rằng: Thiệt hại do ngập lụt ở miền Trung vừa qua là rõ ràng. Người dân có thể khởi kiện chủ đầu tư các công trình thủy điện bồi thường thiệt hại trong trường hợp xả lũ không đúng quy trình. Mùa mưa lũ năm nay, “khúc ruột miền Trung” đã phải oằn mình, điêu đứng trong lũ dữ, nhưng đến thời điểm này, chưa thủy điện nào và cũng chưa có ai phải chịu trách nhiệm. Không lẽ lại điệp khúc… hứa hẹn rồi “hòa cả làng” và rồi người dân phải biết kêu ai, phải tiếp tục lãnh hậu quả không phải do mình gây ra đến bao giờ?

Trao đổi với Báo CAND về tình trạng cần phải thay đổi này, ông Phạm Quang Tú, Phó Viện trưởng Viện CODE cho rằng: Muốn được bồi thường, người dân phải liên kết với nhau và thông qua tổ chức đại diện của mình. Trước đây, người dân Bà Rịa - Vũng Tàu,  Đồng Nai... đã thành công trong việc yêu cầu Công ty VEDAN bồi thường vì đã gây ô nhiễm môi trường. Nay người dân miền Trung cũng hoàn toàn có quyền yêu cầu chủ đầu tư các công trình thủy điện bồi thường thiệt hại nếu việc xả lũ không đúng quy trình. Muốn vậy, người dân phải liên kết với nhau thông qua tổ chức của mình là Hội Nông dân. Hội Nông dân sẽ đại diện cho người dân để phối hợp với các nhà khoa học, luật sư nhằm củng cố cơ sở pháp lí, đồng thời thống kê thiệt hại. Khi người dân sát cánh bên nhau, cùng chung mục tiêu thì việc đòi bồi thường có thể thực hiện được.

Tình trạng phát triển thủy điện ồ ạt, tràn lan “mạnh ai nấy làm”, nhất là ở khu vực miền Trung và Tây Nguyên, đã dẫn đến bao hệ quả nhỡn tiền. Lợi ích của “phong trào” thủy điện đem lại chưa nhiều nhưng hệ lụy của nó thì khủng khiếp. Đây là hệ quả của sự yếu kém của công tác quản lý Nhà nước, của năng lực, trình độ; cả ở cái tâm, cái tầm cán bộ cùng tình trạng mạnh ai nấy làm. Hậu quả đắng chát là người dân phải gánh chịu, nhưng tìm người để quy trách nhiệm không dễ dàng gì bởi lỗi tại tập thể, lỗi tại… “chúng ta”!