Lắng nghe tiếng vọng kinh kỳ

Đây là một hoạt động thuộc khuôn khổ dự án FEF-R Patrimoine, do Bộ Châu Âu và Ngoại giao Pháp tài trợ (thông qua Đại sứ quán Pháp và Viện Pháp tại Việt Nam - IFV), phối hợp triển khai cùng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội (USSH - VNU), Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp (EFEO) và Tổ chức Đại học Pháp ngữ (AUF). Dự án sẽ kết nối các giá trị văn hóa di sản thành một mạng lưới có hệ thống một cách khoa học và bằng ngôn ngữ công nghệ hiện đại.

1. Hà Nội thành phố nghìn năm tuổi, với mạng lưới dày đặc những chùa, đình, đền phủ phân bố theo làng, những di tích này không chỉ là dấu tích của quá khứ mà còn là những thực thể sống, nơi diễn ra nghi lễ, tín ngưỡng và sinh hoạt cộng đồng của người dân đô thị đương đại. Các không gian thiêng vốn là nền tảng tinh thần của đô thị như những hạt nhân văn hóa là ký ức cộng đồng, định hình nên bản sắc văn hóa của thành phố.

Khu vực phố cổ, nhiều di tích đang bị xâm lấn bởi không gian sinh hoạt đời thường. Nhiều ngôi đình đền cổ bị lấn chiếm làm nơi bán hàng, bãi gửi xe, hoặc thậm chí làm nhà ở của nhiều hộ dân, không gian linh thiêng bị thu hẹp, kiến trúc gốc bị cơi nới sai quy cách, làm mất đi vẻ thâm nghiêm và mất giá trị thẩm mỹ vốn có.

Đền Bà Móc (27 phố Nguyễn Thiếp) từng có quy mô lớn đã bị sập vì trận bom năm 1966, khuôn viên đã trở thành nơi ở cho rất nhiều hộ dân; lối vào gần như không còn, chỉ còn lại một cây si cổ thụ. Dưới gốc cây còn một vài bát hương, trong khoảng sân còn một gian thờ Mẫu. Dù ít người biết đến, nhưng những cư dân sống trong khuôn viên đền ngày xưa vẫn hương khói cho các ban thờ ở gian thờ Mẫu nhỏ đó với một mong muốn có cơ hội khôi phục lại ngôi đền to đẹp như xưa.

Đình Kim Ngân (42-44 phố Hàng Bạc) một thời gian dài sau 1954 được sử dụng làm nơi ở cho 34 hộ gia đình. Từ năm 2009, các hộ dân mới được di dời và khôi phục lại, ngôi đình giữ lại tối đa không gian và cấu kiện còn lại vào thời điểm đó đến năm 2011. Đình Tú Thị (2 phố Yên Thái) trải qua nhiều biến động, cũng từng trở thành nơi cư ngụ của nhiều gia đình, mặt phố Yên Thái và ngay trong khuôn viên đình là nơi họp chợ, mua bán các loại thực phẩm. Phải đến năm 2015 đình mới được trùng tu và tôn tạo lại.

Chùa Hàm Long (ngõ 18, phố Hàm Long), có lịch sử gần 2.000 năm tuổi. Năm 1946, chùa Hàm Long bị bom đạn tàn phá nặng nề, nhiều hộ đã xây dựng trên phần đất này. Các di sản vật thể của chùa đã bị phân tán, 2 bảo tháp cùng 3 văn bia đang nằm rải rác trong khu vực dân cư thuộc ngõ 18 Hàm Long, thậm chí có di vật nằm bên trong nhà dân. Đến năm 1980-1982 chùa được khôi phục lại một phần nhưng nhiều di sản bị biến dạng và biến mất.

Đền Bà Kiệu (59 phố Đinh Tiên Hoàng) được xây từ thời Hậu Lê, vào năm 1890, đất quanh đền bị trưng dụng làm vườn hoa. Năm 1891, chính quyền Pháp làm con đường quanh hồ Hoàn Kiếm (phố Đinh Tiên Hoàng ngày nay) chia tách đền thành hai phần, một bên là Tam quan, một bên là chính điện. Năm 1975, không gian đền được sử dụng trưng bày Bảo tàng chiến thắng B52. Theo thời gian có 7 hộ cư dân và một công ty đã sử dụng không gian trong và bên cạnh đền để ở và làm việc, phải đến cuối 2024, 7 hộ dân và công ty quanh đền mới được di dời và trả lại không gian của đền.

Hai đại danh lam chùa Báo Thiên và chùa Liên Trì cũng đã phải nhường chỗ cho các công trình biểu tượng của chính quyền mới (nhà thờ Lớn và bưu điện) là minh chứng rõ nét cho sự va chạm văn hóa và áp đặt logic không gian đô thị. Tháp Hòa Phong, di vật duy nhất còn sót lại của chùa Báo Ân (Liên Trì) đóng vai trò như một điểm neo ký ức, trơ trọi, một chứng nhân cho sự đứt gãy không gian. Tương tự vị trí Nhà thờ Lớn (trên nền chùa Báo Thiên) trở thành một văn bản chồng xếp điển hình, nơi một di sản mới, một đức tin mới được thiết lập trên nền một ký ức cũ, một trung tâm tâm linh cũ.

Còn nhiều nữa những di sản trong quá trình đô thị hóa và mở mang, đã bị di dời, thu hẹp hoặc hạ giải. Một số am, quán nhỏ biến mất trong khi một số chùa khác được tái thiết theo mô hình mới như chùa Diên Hựu (chùa Một Cột cũ), Hưng Ký, Phúc Thịnh, Tĩnh Lâu. Một số am nhỏ ở khu vực phố cổ bị chuyển đổi công năng, một số được xây mới.

Nếu để các di tích “ngủ yên”, chúng sẽ ngày một xuống cấp và quên lãng, làm đứt gãy dòng chảy văn hóa. Phát triển du lịch chính là phương thức bảo tồn hiệu quả, góp phần khơi gợi lại ký ức người dân, cùng cộng đồng lưu giữ và phát huy những giá trị truyền thống.

2. Dự án “Hành trình Du lịch Di sản Hà Nội” do TS. Nguyễn Thị Hiệp chủ trì, với sự tham gia của nhiều chuyên gia Pháp và Việt Nam. Từ hơn 100 di tích được khảo sát trên địa bàn Hà Nội, nhóm nghiên cứu đã chọn ra 28 di tích tiêu biểu, chia thành bốn hành trình di sản gắn với bốn dòng tín ngưỡng cổ truyền của người Việt: Tứ Trấn, Đền Mẫu, Đình Tổ nghề và Chùa Hà Nội.

Mỗi hành trình không chỉ tập hợp một nhóm di tích, mà còn kể lại một câu chuyện xuyên suốt, phản ánh cấu trúc tinh thần và ký ức của người Hà Nội xưa và nay. Tất cả được số hóa và tích hợp vào bản đồ điện tử, mã QR và ứng dụng H-Heritage, đem lại một phương thức khám phá di sản trực quan, sinh động, du khách giờ đây có thể chạm vào "hồn cốt" Thăng Long - Hà Nội.

Hành trình 1 - Thăng Long tứ trấn (Bốn vị thần bảo hộ kinh thành), sẽ khám phá bốn ngôi đền thiêng: Bạch Mã, Voi Phục, Quán Thánh và Kim Liên. Tứ Trấn vẫn lặng lẽ như bốn cột trụ vô hình nâng đỡ hồn vía kinh kì. Mỗi đền một hướng, một biểu tượng. Đông khởi, Bắc tĩnh tại, Tây trung nghĩa, Nam che chở, hợp thành đồ hình tâm linh của Thăng Long ngàn năm.

Hành trình 2 - Các đền thờ Mẫu, sẽ kết nối tám đền, phủ thờ Mẫu Liễu Hạnh và các Thánh Mẫu, đại diện cho tín ngưỡng Tam phủ - di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO vinh danh. Đây là một trong những di sản văn hóa phi vật thể được trao truyền, bảo lưu đặc biệt ở Hà Nội, nét tín ngưỡng độc đáo hòa quyện giữa nghi lễ, âm nhạc, vũ điệu và tinh thần tôn vinh người Mẹ. Hành trình này sẽ khám phá các ngôi đền: Đông Hạ, Vũ Thạch, Bà Kiệu, Xuân Yên, Đền Dâu, Vọng Tiên, Phủ Tây Hồ, cây hương ga Long Biên.

Hành trình 3 - Đình thờ Tổ nghề. Là hành trình qua các đình thờ Tổ nghề trong khu phố cổ Hà Nội, tôn vinh những người sáng lập nghề truyền thống. Mỗi ngôi đình là nơi lưu giữ dấu vết của tiền nhân, những người đã góp phần tạo nên tinh hoa cho các nghề thủ công, cho thấy sự sáng tạo bền bỉ của đất Thăng Long xưa.

Hành trình này sẽ khám phá các ngôi đình Tổ nghề Hà Nội như: Kim Ngân (tổ nghề kim hoàn), Đồng Lạc (tổ nghề cổ yếm), Phả Trúc Lâm (tổ nghề da giày), đình Hà Vĩ (tổ nghề sơn), đền Phúc Hậu (tổ nghề tráng gương), đình Tú Thị (tổ nghề thêu), đình Lò Rèn (tổ nghề rèn), đình Ngũ Xã (tổ nghề đúc đồng).

Phố cổ dù nhiều thay đổi nhưng căn cốt của một khu phố gắn với phường nghề vẫn còn giữ lại khá đậm đà. Tuyến du lịch Tổ nghề và phố nghề cổ truyền sẽ giúp du khách hiểu sâu về lịch sử Hà Nội, về bản sắc một đô thị có mối liên hệ chặt chẽ với nông thôn và về con người Hà Nội cần cù và khéo léo từ xưa đến nay.

Hành trình 4 - Chùa Hà Nội, đưa du khách đi sâu vào trải nghiệm thiền định và văn hóa trà tại các ngôi chùa cổ (Trấn Quốc, Kim Liên), tạo ra sản phẩm du lịch chậm. Sẽ khám phá các ngôi chùa gắn với tên tuổi Sa môn An Thiền (Phúc Điền) - một trong những vị tổ tiêu biểu của Phật giáo Việt Nam. Từ chùa Báo Thiên nay chỉ còn trong ký ức đến Liên Trì, Hàm Long và Liên Phái… Hành trình tái hiện dòng chảy lịch sử, tâm linh của Thăng Long, nơi ký ức, công nghệ và niềm tin gặp nhau, kể lại câu chuyện về sự mất - còn - tái tạo và bảo tồn di sản.

Không chỉ đơn thuần là những tuyến du lịch, “Các hành trình du lịch di sản Hà Nội” mở ra một cách nhìn mới về Thủ đô: Hà Nội không chỉ là một điểm đến, mà là một bảo tàng sống, nơi quá khứ và hiện tại song hành, nơi di sản không nằm yên trong sách vở mà hiện diện, kể chuyện và đối thoại cùng con người.

Hành trình du lịch mới này không đơn thuần là một sản phẩm thương mại, đó là nỗ lực cấp thiết để đánh thức những di sản đang ngủ quên, biến chúng từ những phế tích hay những điểm đến vô hồn trở thành người kể chuyện sống dộng, giúp du khách thấu hiểu, và chung tay gìn giữ trước khi quá muộn.