Pơthi Shakơrtinh – Gánh nặng của phụ nữ Kơ Ho và Chu Ru khi người thân qua đời

Pơthi Shakơrtinh - một tập tục ứng xử với người chết của đồng bào Kơ Ho và Chu Ru, có nghĩa là "xây mộ" và "ăn xương" hay là "trả nợ xương cốt". Đó là hủ tục hay là mỹ tục?

Trước câu hỏi của chúng tôi, già làng Drong Blum (xã Lạc Xuân, Đơn Dương, Lâm Đồng) cứ nhắc đi nhắc lại mãi câu nói: "Cau chơt la jơh" (nghĩa tử là nghĩa tận) khi chúng tôi trò chuyện cùng già. Chúng tôi hiểu rằng, người có uy tín nhất buôn La Bouye muốn khẳng định, cần giữ nguyên tục lễ Pơthi Shakơrtinh như ông bà ngày xưa truyền  lại, nhưng rất tiếc là, tục lệ này hiện đang đè nặng lên vai một số phụ nữ.

Xây mộ tốn hơn xây nhà

Trưa đứng bóng, chị Nai Thu dẫn chúng tôi lên thăm nghĩa địa của buôn La Bouye mà tiếng Kơ Ho gọi là kut (mộ). Kut nằm trên một ngọn đồi thấp, có hàng trăm ngôi mộ và tất cả đều đã được xây cất khang trang, khiến chúng tôi thực sự bất ngờ. Chị Nai Thu cho biết: Cuộc sống bà con dân tộc vẫn còn nhiều gian khó, nhưng theo tục lệ Pơthi Shakơrtinh vẫn phải cố gắng xây mộ người quá cố cho khang trang.

Rồi chị kể, cho đến nay chị đã đứng ra cáng đáng việc xây mộ và trả nợ xương cốt cho gần 10 người đã mất trong dòng họ. Gần đây nhất, chị vừa mới làm Pơthi Shakơrtinh cho ông cậu, người anh ruột của mẹ. Ông cậu Touwetter K'Nher mất từ năm 1994, ông cũng có một người con trai và một người con gái, nhưng theo tập tục: con trai không có trách nhiệm xây mộ cho bố, còn người con gái của ông tên là Ma Xuyên thì khó khăn quá không thể lo được.

Nai Thu là cháu gái, người có vai trò chính trong một dòng họ vì vậy phải đứng ra cáng đáng. Lễ Pơthi Shakơrtinh của ông Touwetter K'Nher mời hơn 300 khách đến dự tiệc rượu, xây mộ hết 1 triệu đồng nhưng chi phí đãi tiệc tốn hơn 10 triệu...

Trên kut của buôn La Bouye, chúng tôi đã gặp mộ phần của ông Tou Prong Hiou, một trong những người đầu tiên tốt nghiệp khóa đào tạo bác sĩ Đông Dương thời Pháp, bạn đồng môn với bác sĩ người Ê Đê Y Ngông Niekđăm từng là Chủ tịch Việt Minh quận Dran... Sau khi ông mất, năm 1993, những người con của ông đã xây cất cho người cha đáng kính của mình một mộ phần với thời giá lúc đó lên tới 14 triệu đồng. Đó là chưa kể những ngày đãi tiệc “trả nợ xương cốt” với hàng trăm khách mời cho “xứng tầm” tên tuổi.

Thế nhưng, khách quan mà nói, trong cộng đồng người dân tộc thiểu số, không có nhiều người có của nả như nhà chị Nai Thu và thực sự giàu có như con cái Tou Prong Hiou mà tục lệ quy định về Pơthi Shakơrtinh thì không có một biệt lệ nào cả.

Chị Ka Chuông, Chi hội trưởng Chi hội Phụ nữ buôn M'Răng, xã Lạc Lâm đưa mắt ái ngại nhìn chồng rồi dè dặt tâm sự với chúng tôi: “Người vợ mất chồng đã khổ tứ bề. Thế nhưng, điều họ lo hơn sau khi chồng mất chính là thực hiện Pơthi Shakơrtinh. Không có tiền cũng phải đi vay, đi mượn mà làm. Nếu chưa làm xong nghĩa vụ này thì bị nhà chồng liên tục nhắc nhở, thậm chí còn dọa nạt bắt phải làm cho bằng được”.

Để minh chứng cho những điều vừa nói, Ka Chuông dẫn chúng tôi đến nhà chị Ka Thiu. Trong căn nhà lá tồi tàn, Ka Thiu nuốt nước mắt kể: Chồng chị không may bị chết từ năm 1996, để lại cho chị một nách 8 đứa con thơ dại. Cơm không đủ ăn, áo không đủ mặc, thế nhưng phía bên nội vẫn luôn tìm cách bóng gió nhắc nhở chị phải xây mộ cho chồng và “trả nợ xương cốt” cho gia đình họ. Chưa thể khắc phục được hoàn cảnh khó khăn, mẹ con chị Ka Thiu chỉ biết cắn răng chịu đựng.

Cũng tại buôn M'Răng, chị Ka Dều có chồng là K'Bá mất từ năm 1998, đến năm 2003, 10 mẹ con mới chắt bóp và vay mượn đủ tiền để mua trâu xây mộ cho chồng, cho cha. Ông Rôđa Tê, thành viên của Hội đồng nhân sĩ trí thức trong cộng đồng thiểu số tại Đơn Dương, người có uy tín nhất tại  M'Răng kể rằng, em gái của ông là chị Ya Nhai sống ở buôn M'Lọn thuộc thị trấn Thạnh Mỹ đã phải mổ một lần 8 con trâu (khoảng 40 triệu đồng) để tổ chức Pơthi Shakơrtinh cho 8 thế hệ từ đời cố ngoại để lại. Anh Touneh Ket ở buôn La Bouye cũng cho chúng tôi biết, vợ anh vừa làm Pơthi Shakơrtinh hồi tháng 3 năm nay cho ông cố ngoại đã mất hơn 200 năm...--PageBreak--

Theo quy định của tục lệ từ bao đời nay, một phụ nữ nếu có chồng không may bị chết trước thì họ phải đứng ra sắm sửa lễ vật mang đến nhà trai xin được xây mộ cho chồng. Mộ được xây xong, họ phải lo làm thịt một con trâu và làm tiệc để mời họ hàng nhà trai ăn uống. Khi tàn cỗ, người vợ không may mắn ấy còn phải chuẩn bị một đùi trâu, một chóe rượu và tiền để gửi về tạ gia đình bên chồng.

Gánh nặng tục lệ

Tùy vào vai vế của người chồng trong dòng tộc mà người vợ phải mổ một con trâu lớn hay vừa cho tương xứng. Người chồng có vị thế cao thì mổ trâu “bốn gang”, tức là con trâu có sừng dài bốn gang tay, và ngược lại. Nếu do hoàn cảnh kinh tế khó khăn mà đời mình không hoàn thành nghĩa vụ này thì con gái của người vợ góa bụa ấy phải tiếp tục thay mẹ Pơthi cho cha và Shakơrtinh cho họ hàng bên nội hoặc gánh nặng ấy được truyền lại đến đời cháu, chắt gái của mình...

Đối với những cô gái trẻ có chồng không may bị qua đời sớm thì họ cũng phải trả xong món nợ xương cốt rồi hãy nghĩ đến chuyện bước thêm bước nữa. Quy định này không có chiều ngược lại, vì luật tục cũng đã quy định, nếu người vợ không may qua đời trước thì người đàn ông sẽ phải vác xà gạt về nhà bố mẹ đẻ mà không được phép ở lại chính ngôi nhà của mình để làm nghĩa vụ người cha nếu anh ta có ý định thêm một lần “sang ngang”...

Người có uy tín nhất trong buôn cũng không có quyền can thiệp vào những điều khoản gần như trói buộc này của tục lệ. Khi chúng tôi hỏi quan điểm của ông về Pơthi Shakơrting, già làng Drong Blum của buôn La Bouye nói: Việc xây mộ và “trả nợ xương cốt” là trách nhiệm phải làm.  Pơthi Shakơrtinh còn là cuộc từ giã giữa dòng họ nhà chồng và dòng họ nhà vợ, từ đây hai nhà chẳng còn gì nợ nần lẫn nhau.

Tiếp tục hay thay đổi?

Phụ nữ Kơ Ho vẫn là người có quyền thừa kế và có vai trò quyết định nhiều việc hệ trọng trong mỗi gia đình. Nhưng trong hệ thống tục lệ ông bà để lại, thì họ vẫn là người phải chấp hành những quy định nặng nề hơn so với người đàn ông, mà Pơthi Shakơrtinh là một ví dụ. Mặt khác, tâm lý “phú quý sinh lễ nghĩa” và “con gà tức nhau tiếng gáy” cũng đã len vào đời sống của đồng bào.

Chỉ tính riêng địa bàn huyện Đơn Dương đã có 27 thôn, buôn tập trung cư dân là đồng bào dân tộc thiểu số với hơn 5.630 phụ nữ dân tộc Kơ Ho và Chu Ru có tuổi đời từ 18 trở lên. Chưa thể làm một phép thống kê để biết có bao nhiêu người đang phải đối mặt với Pơthi Shakơrtinh, tục thách cưới quá cao hay những hủ tục khác. Họ phải sống bằng nhận thức thụ động trong bi kịch của những sự ràng buộc lỗi thời và lạc hậu. Họ phải gánh chịu tất cả những quy định ngặt nghèo mà tổ tiên xa xưa truyền lại.

Một nghịch lý đáng buồn là 15/27 thôn, buôn nêu trên đã đăng ký xây dựng thôn, buôn văn hóa. Trong khi đó, về phía chính quyền và các đoàn thể ở địa phương vẫn chưa nỗ lực nhiều trong công tác tuyên truyền, vận động bà con xây dựng một đời sống văn hóa lành mạnh. Và một thực tế đáng lo ngại là vấn đề chuyên môn, nghiệp vụ của những người làm công tác đoàn thể, văn hóa trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số; còn thiếu sự hiểu biết về tập quán của đồng bào mình và không phân biệt đâu là phong tục, đâu là hủ tục để giải thích cho bà con dần dần xa rời hủ tục lạc hậu