Khó khăn xử lý ô nhiễm làng nghề

• Đấu tranh ngăn chặn tình trạng ô nhiễm ở các làng nghề tái chế nhựa tỉnh Hưng Yên

Điều quan ngại là cho đến nay, chưa có một phương án tổng thể đủ mạnh để bảo đảm cho làng nghề phát triển bền vững.

Người dân tự "đầu độc mình"?

Đến đầu làng Khoai (tên thường gọi của làng Minh Khai), thị trấn Như Quỳnh, huyện Văn Lâm, Hưng Yên, chúng tôi như bị lạc vào giữa những “núi rác” khổng lồ. Chúng tôi và cả những vị khách đến làng vừa đeo khẩu trang, vừa dùng tay bịt mũi, song cũng không ngăn được mùi hôi. Với gần 1.000 hộ, đa số làm nghề tái chế nhựa, làng Khoai đứng trong danh sách những ngôi làng ô nhiễm nhất cả nước. 

Theo tìm hiểu, mỗi ngày làng Khoai tiếp nhận hơn 200 tấn rác thải phế liệu, xử lý lại thành các loại đồ dùng mới như túi xách siêu thị, túi nilon, dây máy bơm, dây buộc đến cả ống nhựa PVC, cung cấp cho thị trường Hà Nội và các tỉnh lân cận. Điều dễ nhận thấy là sự giầu có hiện lên bằng những ngôi nhà cao tầng, song chúng lại phải chen với các “núi rác”. Đường, ngõ trong làng, chỗ chơi của trẻ em cũng bị rác “nuốt” gần hết.

Khách xa đến ngán ngẩm lắc đầu: “Giàu thì giàu thật, nhưng người dân sống chìm trong khói, bụi, rác thế này đâu có sướng!”. Bà Nguyễn Thị Sửu, một người dân làng Khoai than thở: “Khổ lắm, chẳng ai có ý thức gìn giữ sự trong lành. Đủ thứ xú uế tứ xứ đổ về đây, rồi chất đống, vứt bừa bãi, nước bẩn thải vô tôi vạ khắp làng!”.

Thiếu quy hoạch nên nhiều làng nghề tự đầu độc mình.

Đứng hỏi chuyện những người dân, chúng tôi không khỏi nôn nao vì đủ thứ mùi từ rác, nhưng người địa phương coi là chuyện quá ư bình thường. Đáng lo ngại hơn là việc tái chế rác ở đây được thực hiện thủ công. 

Người lao động không hề được trang bị thiết bị bảo hộ lao động, mà dùng tay làm hầu hết mọi việc, từ thu mua, phân loại, phơi khô để đưa vào hệ thống máy sơ chế và ép thành từng phên nhựa, sau đó chuyển vào hệ thống máy cắt. Chẳng lẽ, bà con không thấy lo lắng khi phải làm việc trong môi trường thế này? Một người lao động cho biết: “Bảo hộ vào vướng lắm. Chúng tôi biết làm thuê ở đây vất vả, khó chịu, nhưng làm gì bây giờ mà chẳng vất vả. Thôi, cứ kiếm được đồng tiền cái đã”.

Tìm đến các “điển hình” ô nhiễm khác như làng tái chế chì Đông Mai, cũng thuộc địa bàn huyện Văn Lâm; làng sản xuất tăm hương Quảng Phú Cầu thuộc huyện Ứng Hòa, làng chế biến nông sản, thực phẩm Dương Liễu thuộc huyện Hoài Đức (Hà Nội), làng đúc đồng Đại Bái thuộc huyện Gia Bình (Bắc Ninh), tái chế nhôm Vân Chàng, Bình Yên thuộc huyện Nam Trực (Nam Định)… chúng tôi cũng ghi nhận quá nhiều nỗi bức xúc. Thật đáng trách, ở đâu người dân cũng coi thường môi trường và tính mạng bản thân. Họ dầm mình lao động, và “thụ hưởng” luôn bầu không khí ngột ngạt, khó chịu mình gây ra. 

Vậy ý thức và trách nhiệm ở đâu? Với câu hỏi này, ở ngôi làng nào, câu trả lời nhận được sẽ là: “Cả làng này người ta đều thế. Cả làng gây ô nhiễm chứ đâu mình gia đình tôi?!”. Hỏi chuyện người dân Dương Liễu (Hoài Đức - Hà Nội), nhiều người trong số họ cho biết, từ lâu đã chấp nhận sống chung với ô nhiễm. 

Chỉ các cụ già là không ngớt thở dài, lo lắng cho tương lai của thế hệ sau. “Làng nghề chế biến tinh bột Dương Liễu còn đang rất nhiều bức xúc về nước thải thì bã thải của sắn và dong riềng bị chính người dân đổ rải rác ở đường làng tiếp tục trở thành nỗi nhức nhối. 

Những cái chết được báo trước

Từ sự coi thường môi trường chung, đến chuyện bất chấp và thiếu ý thức trong sản xuất, chính người dân đã phải lãnh nhận hậu quả. Ở làng Khoai (Hưng Yên), đến nay vẫn chưa có một sự kiểm định sức khỏe cụ thể, cũng chưa có đánh giá tác động của môi trường tới con người. Việc sản xuất vẫn tiếp diễn và cả làng vẫn đang tiếp tục tự đầu độc môi trường. 

Ông Nguyễn Ích Thăng, nguyên trưởng thôn Minh Khai đưa ra nhận định: “Trong làng hiện nay có rất nhiều người đã mắc phải những bệnh về hô hấp, da liễu, bị giảm về thị lực và thính lực… Rồi sau đó, còn là ung thư nữa, nó sẽ đổ bộ về làng bất cứ lúc nào”.

Phải lãnh nhận hậu quả nghiêm trọng vì nghề, chẳng nói đâu xa, ở một địa phương cách làng Khoai không xa là làng tái chế chì Đông Mai. Kết quả của một đợt kiểm tra sức khỏe cho thấy, hơn 200 em nhỏ bị phơi nhiễm chì, trong đó 33 em được xác định phải tẩy độc chì ngay lập tức, 27 em khác có biểu hiện thiếu máu trầm trọng. 

Các cơ quan chức năng cũng chỉ ra, hơn 80% số người Đồng Mai bị mắc bệnh, 100% số người trực tiếp nấu chì đều bị nhiễm độc chì trong máu. Đó là những con số rùng rợn!

Rác thải làng nghề tràn lan ngay trước cửa trụ sở UBND xã Quảng Phú Cầu (Ứng Hòa, Hà Nội).

Xuôi xuống Ninh Bình, làng đá Ninh Vân (huyện Hoa Lư) - đại bản doanh của các cơ sở chế tác đá mỹ nghệ, cũng là “điểm đen” ô nhiễm của tỉnh. Nơi đây tập trung hàng nghìn người lao động, trong đó có nhiều người ngoại huyện, ngoại tỉnh, chấp nhận “chung sống với ô nhiễm” để kiếm tiền. Nhưng, cùng với sự chấp thuận một cách khiên cưỡng ấy, người dân phải đối mặt với bệnh tật. 

Anh Phạm Văn Khoa, một thợ đá trong làng ngậm ngùi: “Bởi làng có nghề nên cũng theo nghề cha ông. Không có nghề này thì cũng chỉ biết làm thuê. Ai cũng biết là phải phơi mình cả ngày trong màn ô nhiễm sẽ bệnh tật đấy, nhưng cả làng chẳng ai dừng sản xuất cả”.

Làng nghề chế tác đá Ninh Vân (Ninh Bình) ồ ạt thành lập doanh nghiệp “hoành tráng” nhưng cũng bấp chấp mọi cảnh báo, vận động của cơ quan chức năng. 

Ông Bùi Đình Thành, Phó trưởng Phòng Tài nguyên-Môi trường Hoa Lư cho rằng: “Ninh Vân là một trong những điểm nóng về ô nhiễm chồng lên ô nhiễm. Ngoài nghề chế tác đá mỹ nghệ, hai nhà máy xi-măng, nhà máy phân lân và các cơ sở khai thác đá từ bốn phía bao vây cả xã. Hơn chục năm qua, các cấp chính quyền đã tiến hành quy hoạch khu chế tác tập trung khoảng 12 héc-ta, nhưng hàng trăm hộ, mới chỉ có 70 hộ vào khu tập trung”.

Để kiểm chứng, chúng tôi đã tìm đến Trạm Y tế xã Ninh Vân. Lật giở cuốn sổ theo dõi của Trạm Y tế xã, chúng tôi quặn lòng. Chỉ trong 10 năm gần đây đã có 109 người thí mạng cho tử thần vì ung thư. Đa số họ có tuổi đời còn khá trẻ, từ 35 đến 50. 

Cách đây hai năm, Trung tâm Quy hoạch và Điều tra tài nguyên nước (Bộ Tài nguyên - Môi trường) đã khảo sát và đưa ra con số trên cả nước có 37 làng ung thư, phần lớn là những làng nghề có mức độ ô nhiễm cao. Mỗi năm, tử thần lại cướp đi mạng sống của hàng trăm lao động, là những trụ cột của gia đình. 

Danh sách những làng ung thư, số người chết vì ung thư sẽ tiếp tục tăng lên, bởi như các cơ quan chuyên môn về y tế cảnh báo bệnh tật luôn âm ỉ, có thể tước đoạt mạng sống của người dân làng ô nhiễm bất cứ lúc nào. 

Đồng bộ các giải pháp

Tại Hà Nội, số làng nghề được xác định ô nhiễm nghiêm trọng cần xử lý là 80. Trong thời gian vừa qua, UBND thành phố Hà Nội đã chỉ đạo, hỗ trợ kinh phí cho các quận, huyện, thị xã tập trung quy hoạch các cụm làng nghề, đầu tư xây dựng các hệ thống xử lý nước thải tại Thường Tín, Hoài Đức, Đan Phượng, Hà Đông, Thanh Trì… 

Tuy nhiên, vấn đề quy hoạch vẫn chưa thực hiện được bao nhiêu. Đại diện Sở Tài nguyên - Môi trường Hà Nội cho biết: “Quy hoạch không gian làng nghề gắn với bảo vệ môi trường là vấn đề cần quan tâm. UBND thành phố Hà Nội đã phê duyệt kế hoạch khuyến khích phát triển làng nghề giai đoạn 2016-2020 và quy hoạch 152 cụm tiểu thủ công nghiệp định hướng đến năm 2030”.

Nhiều cán bộ địa phương được hỏi đều cho biết, làng nghề phát triển không ngừng, luôn tăng dân số và đòi hỏi mặt bằng sản xuất lớn. Vấn đề mở cụm công nghiệp để di dời làng nghề là mấu chốt của vấn đề mà hầu hết các địa phương bị vướng. Về cơ chế, nhà nước có chính sách hỗ trợ, địa phương bố trí 50% kinh phí nhưng không ít địa phương chẳng mặn mà, người dân có tư tưởng ỷ lại, trông chờ vào các dự án, hỗ trợ của các tổ chức quốc tế và nhà nước. 

Một trong những vấn đề cần tính toán, như lãnh đạo Cục Kiểm soát ô nhiễm (Bộ TN-MT) cho biết, là dù có thành lập cụm làng nghề, cụm công nghiệp thì cũng cần nghiêm khắc trong công tác bảo vệ môi trường. Bởi một số địa phương đã có quy hoạch cụm/khu công nghiệp, nhưng bản thân các khu cụm này không tuân thủ các yêu cầu về bảo vệ môi trường, sẽ hình thành các điểm ô nhiễm mới. 

Làng gốm Bát Tràng cần có điểm nhất độc đáo hơn về thương hiệu.

Ông Hoàng Dương Tùng – nguyên Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường bày tỏ: Những địa phương đã quy hoạch khu/cụm công nghiệp tập trung, phải đầu tư, nâng cấp các công trình xử lý chất thải để vận hành. 

Việc tổ chức di dời triệt để, tránh tình trạng vẫn cho tồn tại các hoạt động sản xuất gây ô nhiễm trong khu dân cư, dẫn đến tâm lý chây ỳ của các chủ cơ sở; theo đó cần huy động sự tham gia của các ngành chức năng có liên quan như ngành Công thương, ngành Công an và Tài chính… xử lý đối với các đối tượng không tuân thủ chủ trương bảo vệ môi trường.

Phát triển kinh tế làng nghề đang là hướng đi mang lại nhiều thay đổi cho cuộc sống của người dân. Tuy nhiên, người dân làng nghề cũng không nên vì sự phát triển đó mà bỏ mặc không quan tâm đến vấn đề môi trường. 

Cải thiện vấn đề môi trường làng nghề mỗi ngày một tốt hơn đang đòi hỏi một loạt những biện pháp có tính chất tổng hợp, từ vấn đề chính sách pháp luật, vấn đề cơ chế, tài chính rồi vấn đề quản lý trong cộng động thôn xã rồi cả những vấn đề kỹ thuật, trong đó quan trọng nhất là người dân làng nghề phải tự ý thức và có trách nhiệm trong việc bảo vệ môi trường nhằm thúc đẩy sản xuất tại các làng nghề truyền thống. 

Có thể nói, việc hỗ trợ tài chính thông qua các dự án môi trường là yếu tố quan trọng không thể thiếu. Chính quyền nên xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật về môi trường và có những chế tài mạnh, đủ sức răn đe. Và hơn hết để cứu làng nghề của chính mình khỏi tình trạng ô nhiễm thì việc người dân nâng cao ý thức bảo vệ môi trường tại các làng nghề vẫn là việc làm cấp thiết nhất.