Nhân vật đến từ đâu?

• Nhân vật trong tác phẩm văn học

Nhà văn Orhan Parmuk người Thổ Nhĩ Kỳ từng lấy nhân vật là chính mẹ đẻ và anh trai của mình. Thậm chí ông còn "liều mạng" đến mức không thèm đổi tên nhân vật, bê nguyên xi hai người thân thuộc vào trong tác phẩm của mình. Parmuk nổi danh trên toàn thế giới, ông được giải Nobel Văn học năm 2006 nhưng bị rất nhiều người Thổ căm ghét vì đã có những phát biểu "nói xấu" Tổ quốc và tất nhiên hai nhân vật trong tác phẩm của ông (mẹ và anh trai) đã tuyên bố từ mặt ông!

Tôi nghĩ Parmuk không ngây thơ đến độ ông sẽ không biết đến phản ứng của nhân vật ra sao khi viết về họ. Nhưng vì sao ông vẫn làm thế, vì nhân vật quá hấp dẫn hoặc cá tính, hoặc ông cảm thấy sự gần gũi và hiểu biết ấy cho ông những cảm xúc tốt nhất. Và mặc dù sẽ gặp phải vô số hệ luỵ, nhà văn vẫn kiên quyết viết theo cách của mình. Nếu không phải như thế, có lẽ đã không phải là Orhan Parmuk. Nhà văn sẵn sàng sống chết với nhân vật và cảm xúc của mình.

Cố nhà văn Nam Cao.

Nếu ai đọc "Thời xa vắng" của Lê Lựu và biết chút ít về cuộc đời nhà văn, sẽ khá dễ dàng nhận thấy nhân vật Giang Minh Sài một phần chính là con người của Lê Lựu. Cuộc hôn nhân đầu tiên của cả nhân vật chính và tác giả đều thất bại vì những o ép và cổ hủ phong kiến.

Giang Minh Sài trong tác phẩm có cá tính và cuộc đời gần giống như tác giả. Nhà văn chỉ việc lấy nguyên mẫu con người mình, thêm vào đó những hư cấu văn học và thổi hồn nghệ thuật tác phẩm. Nhân vật Giang Minh Sài của Lê Lựu rất sống động và ấn tượng, đó là một trong những nhân vật văn học thuộc loại thành công nhất trong lịch sử văn học hiện đại Việt Nam, sau những Chí Phèo, Chị Dậu, Xuân tóc đỏ…

Người ta nhớ đến Lê Lựu là nhớ đến Giang Minh Sài và ngược lại. Thậm chí có nhà phê bình cho rằng vì cuộc hôn nhân của chính mình thất bại nên có những đoạn Lê Lựu có cái nhìn hằn học, thiếu thiện cảm với nhân vật vợ Giang Minh Sài. Đó là hệ quả của cảm xúc cái tôi tác giả áp chế vào nhân vật!

Một người cũng lấy gần như nguyên mẫu cuộc đời mình để đưa vào tác phẩm văn học rất thành công là Nam Cao. Những tác phẩm của Nam Cao viết về nghề giáo, nghề văn như  "Sống mòn", "Đời thừa"… ta có thể thấy rất rõ hình bóng tác giả với vai trò là anh giáo khổ trường tư hoặc nhà văn nghèo viết kẽo kẹt từng bài đăng báo kiếm sống.

Nhân vật của Nam Cao rất thực vì chính con người là nguyên mẫu rất thuận tiện và quen thuộc, viết về chính cái tôi của mình ẩn sau cuộc đời của nhân vật là một thủ pháp dễ thực hiện và có nhiều đất để diễn. Nhưng lấy mình làm nguyên mẫu cũng có sự mạo hiểm của nó, người đọc có thể soi chiếu nhân vật và đời thực tác giả để đưa ra những nhận định đánh giá. Có khi tiểu sử tác giả lại lấn át cuộc đời nhân vật và không có lợi cho tác phẩm và thậm chí từ sự quá quen thuộc nhân vật, tác giả có thể làm giảm đi sự sáng tạo, cảm giác "phiêu" hoặc bị những định kiến từ cuộc đời thực gây ảnh hưởng tới nhân vật.

Khác với những nhà văn kể trên, Toni Morison, nữ nhà văn da đen nổi tiếng của nước Mỹ, người đoạt giải Nobel năm 1993 và được biết nhiều nhất với tiểu thuyết "Người yêu dấu" lại có quan điểm khác. Bà không thích khai thác những nhân vật thân thuộc quanh mình, cho đó là vấn đề lương tâm, đạo đức, thậm chí là tính bản quyền với nhân vật. Bà muốn những nhân vật hoàn toàn  mới lạ, hoặc ít nhất là xa lạ, tự tạo ra những mẫu người mới.

Quan điểm của Morison đáng được hoan nghênh và nhiều nhà văn cũng chọn theo cách này. Đó là một phương pháp an toàn khi mà những gần gũi hoặc trùng khớp từ nhân vật trong tác phẩm với một ai đó ngoài đời thực rất dễ gây rắc rối cho tác giả.

Nhưng làm được như phương pháp của Morison cũng không phải dễ. Tạo ra một nhân vật hoàn toàn mới không dính dáng đến ai đòi hỏi rất nhiều nỗ lực và nhân vật cũng rất dễ thiếu sự chân thật, sinh động khi không có một chỗ để bám dựa hoặc trí tưởng tượng của người viết không đủ phong phú. Nhân vật mới hoàn toàn rất có thể xa lạ với cuộc sống và trải nghiệm của anh ta rất dễ lạc lõng, thiếu những hành động thuyết phục.

Và mặc dù tuyên bố như vậy nhưng những tác phẩm của Morison vẫn dựa trên những cuộc đời thực từ cuộc sống những người da đen ở nước Mỹ, bà chỉ không dựa cụ thể vào một nhân vật nào gần gũi với mình hoặc tổng hợp từ rất nhiều những nguyên mẫu.

Nhà văn là những người làm việc bằng trí tưởng tượng nhưng không phải khi nào trí tưởng tượng có thể giúp ích hoàn toàn. Nhà văn nhìn vào cuộc sống thực tế quanh mình để chọn ra những nhân vật phù hợp. Thông thường, người ta sẽ chọn những người mà mình quen thuộc nhất, những người sống ở gần mình, đồng nghiệp… làm nguyên mẫu hoặc nguồn gây cảm hứng.

Trong những tác phẩm của Ma Văn Kháng rất dễ nhận ra những người thân thiết với ông, từ khi ông còn dạy học trên vùng núi Tây Bắc và khi về Hà Nội. Thậm chí ông đã phát biểu rằng có một người đàn bà yêu dấu thật xuất hiện trong rất nhiều các truyện ngắn của ông. Ông lấy nguyên mẫu người ấy, về tính cách, vẻ bề ngoài làm nhân vật của mình.

Nam Cao cũng lấy nguyên mẫu Chí Phèo, Bá Kiến, Lão Hạc… từ những nhân vật có thật trong làng Đại Hoàng quê hương ông. Nguyên Hồng  lấy nguyên  mẫu người mẹ đẻ của mình và những làng xóm xung quanh để đưa vào tác phẩm.

Nhà văn Lê Lựu.

Người viết làm nghề giáo thì hay lấy nhân vật anh giáo; ở quân ngũ thì thích chọn những anh lính đồng ngũ; sinh sống ở nước ngoài thì chọn những người xa xứ. Các nhà văn như Đoàn Minh Phượng, Nguyễn Văn Thọ, Thuận… trong tác phẩm của họ, những người Việt xa xứ được miêu tả đậm nét vì những nhà văn ấy đã từng hoặc đang sinh sống ở nước ngoài.

Không những lấy từ cuộc sống thực, người viết thường chọn những nhân vật trong báo chí, sách vở. Những nhà văn cổ điển rất thích lấy những nhân vật trên báo làm niềm cảm hứng hoặc dựa vào họ để xây dựng tác phẩm. Dostoievksy đã lấy thông tin về một vụ án con giết cha trên báo để xây dựng nên tiểu thuyết "Anh em nhà Karamazov". Flaubert cũng lấy thông tin trên báo về một người đàn bà ngoại tình và cuối cùng tự sát trong tuyệt vọng để xây dựng tiểu thuyết "Bà Bôvary" lừng danh. Báo chí là nguồn cung cấp thông tin rất tốt cho các nhà văn, đặc biệt với những nhân vật cá tính ở những hoàn cảnh điển hình mà nếu người viết chỉ dựa vào những trải nghiệm xung quanh mình thì sẽ rất khó tìm thấy. Những nhân vật trên báo được các nhà văn ưa thích thường là giới tội phạm, các nhân vật gây tội ác cùng với hoàn cảnh, thân nhân của anh ta.

Không những các nhà văn cổ điển thích khai thác những thông tin báo chí để xây dựng nhân vật, cốt truyện mà các nhà văn hiện đại cũng thích dùng cách này. Nguyễn Bình Phương là một ví dụ, anh rất chăm chỉ đọc những tờ báo kiểu này, thậm chí trong tác phẩm của anh, ta còn thấy một nhân vật lúc nào cũng cầm một tờ báo chuyên về vụ án, hình sự đọc trong thời gian rảnh rỗi của hắn ta.

Các nhà văn viết lịch sử thì lấy nguyên mẫu từ các nhân vật có thật trong lịch sử, thay đổi tên gọi đi hoặc giữ nguyên. Nguyễn Tuân lấy Cao Bá Quát để xây dựng nhân vật Huấn Cao trong "Chữ người tử tù". Nguyễn Xuân Khánh lấy Hồ Quý Ly trong lịch sử thành Hồ Quý Ly trong tiểu thuyết, Trần Thuỳ Mai lấy Từ Dụ thái hậu trong lịch sử thành Từ Dụ trong tiếu thuyết…

Sự lấy nguyên xi các nhân vật lịch sử thành nhân vật tiểu thuyết là cách làm phổ biến và được nhiều người ưa thích. Nhưng cách làm này rất dễ bị gò bó vì cái tên nhân vật lịch sử rất dễ tạo thành cái khung gói chặt sự sáng tạo của người viết hoặc nếu viết vượt khung thì rất dễ bị dư luận "ném đá". Cách làm của Nguyễn Tuân với Cao Bá Quát trở thành Huấn Cao là rất mới và có nhiều khoảng trống cho nhà văn phô diễn mà không chịu sự trói buộc hay sợ những phản ứng từ độc giả. Rất tiếc cách làm này đến nay vẫn không được mấy người áp dụng. 

Một điều thú vị nữa là các nhà văn có thể biến các nguyên mẫu thành các nhân vật theo ý riêng mình và sai lệch rất đáng kể hoặc thay đổi gần như hoàn toàn. Victor Hugo lấy một nhân vật từng là tướng cướp làm nguyên mẫu cho nhân vật chính trong bộ tiểu thuyết lớn nhất của mình. Ít ai ngờ rằng nhân vật Giăng Vangiăng nổi tiếng về lòng bao dung, thương người trong "Những người khốn khổ" vốn được xây dựng từ một tên cướp rất tầm thường.

Cái tài của nhà văn là từ những chi tiết đời thật của nhân vật thực mà tạo nên một hình mẫu mới. Anna Karenina trong tác phẩm cùng tên của Lev Tolstoy nguyên mẫu là một người con gái của nhà thơ Puskin. Người con gái này không có gì đặc biệt kể cả về sắc đẹp và cá tính nhưng qua sự sáng tạo của Lev Tolstoy, Anna Karenina đã trở thành một trong những nữ nhân vật ấn tượng nhất trong lịch sử văn học.

Điều thú vị chính là ở chỗ này, nguyên mẫu đã mất đi, vô danh nhưng nhân vật văn học thì còn sống mãi. Không mấy ai còn biết đến những con người thật ở làng Đại Hoàng của Nam Cao nhưng những nhân vật văn học như Chí Phèo, Thị Nở, Bá Kiến… ở làng Vũ Đại thì có sức sống lâu bền.

Nhân vật đến từ đâu không quan trọng, quan trọng là nhà văn biến những nhân vật ấy thành những con người sống động, cá tính, trở thành những thành tố quan trọng làm nên sự hấp dẫn của tác phẩm và lưu nhớ trong lòng độc giả.