Nga và Mỹ sẽ mở rộng Hiệp ước START mới?
Nỗ lực đàm phán
Những ngày cuối cùng của năm 2019, các nhà đàm phán trung gian đang nỗ lực sắp xếp để Moscow và Washington mở rộng hiệp ước START mới? Cụ thể là, kiểm soát vũ khí hạt nhân được báo cáo trong chương trình nghị sự cho cuộc gặp vội vàng giữa Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov và Ngoại trưởng Mỹ hồi đầu tháng 12.
 |
| Việc gia hạn START mới có thể thực hiện bằng thỏa thuận chung giữa hai Tổng thống Nga và Mỹ. |
Trong những tuần qua, Nga đã làm dịu đi các điều kiện tiên quyết để gia hạn Hiệp ước START mới, thỏa thuận kiểm soát vũ khí chiến lược duy nhất vẫn còn tồn tại giữa hai siêu cường hạt nhân. Thậm chí, giới chức Nga còn nhiều lần nói rõ rằng, họ chuẩn bị gia hạn START mới tới 5 năm và rằng điều này có thể được thực hiện bằng thỏa thuận chung giữa hai Tổng thống mà không cần có thêm sự chấp thuận của Thượng viện Mỹ hoặc Duma Nga.
Trong một cuộc họp với giới chức quân sự Nga, Tổng thống Vladimir Putin khẳng định, Nga đã sẵn sàng gia hạn hiệp ước START mới ngay lập tức, trước khi kết thúc năm và không có bất kỳ điều kiện tiên quyết nào.
Hiệp ước START mới hạn chế các lực lượng hạt nhân chiến lược của Mỹ và Nga triển khai, đồng thời tạo điều kiện cho việc kiểm tra và trao đổi thông tin về tình trạng và chuyển động của tên lửa đạn đạo xuyên lục địa và máy bay ném bom hạng nặng.
Được ký vào năm 2010, hiệp ước hết hạn vào tháng 2 - 2021 nhưng có thể được gia hạn thêm 5 năm nữa. Sau sự sụp đổ của Hiệp ước Lực lượng hạt nhân tầm trung (INF), mà Mỹ vừa rút khỏi năm nay sau nhiều năm cáo buộc Nga vi phạm, START mới là thỏa thuận kiểm soát vũ khí độc nhất giữa Moscow và Washington.
 |
| Hệ thống tên lửa hạt nhân siêu thanh của Nga. |
Nếu không có hiệp ước, kế hoạch tư thế hạt nhân của Mỹ và Nga sẽ bị đẩy vào thời kỳ khó lường, với những hậu quả nghiêm trọng cho cả sự ổn định chiến lược và các chương trình hiện đại hóa hạt nhân đắt đỏ mà cả hai nước hiện đang tiến hành.
Các chương trình này dựa trên giả định rằng cả hai quốc gia sẽ vẫn ở mức lực lượng START mới; không có giới hạn của hiệp ước, cả hai bên sẽ phải đánh giá lại các chương trình của mình để phù hợp với các tư thế không bị ràng buộc, có khả năng dẫn đến sự gia tăng đáng kể cho mỗi kho vũ khí hạt nhân của một quốc gia.
Nếu không có sự ràng buộc của START mới, Nga có thể nhanh chóng tải hàng trăm đầu đạn lên tên lửa đạn đạo và máy bay ném bom được triển khai mà không cần triển khai một tên lửa bổ sung nào. Nga có thể đi từ 1.550 đầu đạn được triển khai tới 2.550 đầu đạn đã triển khai. Mỹ cũng có khả năng tải lên đầu đạn đáng kể và có thể tăng đầu đạn chiến lược đã triển khai từ 1.550 lên hơn 3.500 đầu đạn…
Rõ ràng, giữ lại hiệp ước START mới là lợi ích của cả Mỹ và Nga, đặc biệt khi các thỏa thuận kiểm soát vũ khí khác đã bị hủy bỏ và căng thẳng quân sự đang gia tăng đều đặn. Tuy nhiên, trong những năm qua, các quan chức hai nước đã đưa ra một loạt các vấn đề mà họ cho rằng đã ngăn chặn việc gia hạn trong hình thức hiện tại của hiệp ước START mới.
Tổng thống Mỹ Donald Trump đã gọi đây là một thỏa thuận tồi tệ và Mỹ hiện có 155 bệ phóng chiến lược được triển khai nhiều hơn Nga. Tương tự, Tổng thống Nga Vladimir Putin phàn nàn rằng Moscow không thể xác minh việc các bệ phóng phi hạt nhân hóa của Mỹ không thể trở lại vai trò hạt nhân một lần nữa.
Lá bài khó đoán định
Trong khi Nga đã thể hiện thiện chí của mình, Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng lạc quan về triển vọng mở rộng thỏa thuận. "Về vấn đề vũ khí hạt nhân, tôi đã nói chuyện với Tổng thống Putin và tôi đã liên lạc với ông ấy", ông Donald Trump nói với các phóng viên trong cuộc gặp với Tổng thống Pháp Emmanuel Macron ở London: "Ông ấy rất muốn, và chúng tôi cũng vậy, xây dựng một hiệp ước về một số loại vũ khí hạt nhân mà sau đó có thể sẽ bao gồm cả Trung Quốc và Pháp. Tôi đã nói chuyện với Trung Quốc về vấn đề này trong một cuộc đàm phán thương mại của chúng tôi. Họ đã vô cùng phấn khích về việc tham gia vào đó. Vì vậy, một số điều tốt có thể đến với START mới".
 |
| Và kho vũ khí hạt nhân của Mỹ. |
Tuy nhiên, vào ngày 3 - 12, trợ lý Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ về an ninh quốc tế Christopher Ford đã nói với một ủy ban Thượng viện rằng, Nga vẫn tuân thủ các nghĩa vụ START mới của mình, nhưng quyết định của Nhà Trắng về tương lai của hiệp ước vẫn còn đang được xem xét.
Các nhà phân tích cho rằng, thay vì đưa ra câu trả lời đúng cho START mới, chính quyền Washington dường như đang hy vọng đàm phán về một thỏa thuận kiểm soát vũ khí hạt nhân riêng biệt và thậm chí nhiều tham vọng hơn, bao gồm vũ khí hạt nhân chiến thuật (không chỉ chiến lược) và bao gồm cả vũ khí hạt nhân của Trung Quốc.
"Các cuộc thảo luận với các quốc gia vũ trang hạt nhân khác nhằm giảm và cuối cùng loại bỏ tất cả các loại vũ khí hạt nhân là cần thiết và quá hạn. Nhưng không có khả năng thực tế nào để kết thúc một thỏa thuận ba bên mới với Nga và Trung Quốc trước khi START mới hết hạn vào năm 2021. Một lý do lớn: Bắc Kinh đã nhiều lần nói rằng họ hiện không quan tâm đến thỏa thuận kiểm soát vũ khí dựa trên giới hạn số lượng", tờ Defenseone viết.
Hãng Forbes thì dẫn lời bình luận của ông Fu Cong, Giám đốc bộ phận kiểm soát vũ khí tại Bộ Ngoại giao Trung Quốc hồi tháng 11 về một kịch bản mới: "Nếu đàm phán về một thỏa thuận mới sẽ trở thành một khả năng thực sự, thì có thể Mỹ sẽ đồng ý giảm kho vũ khí của mình xuống cấp Trung Quốc hoặc đồng ý cho Trung Quốc nâng kho vũ khí của mình lên cấp Mỹ.
Hiện tại, Mỹ và Nga mỗi nước có hơn 6.000 đầu đạn hạt nhân, trong khi Trung Quốc chỉ có khoảng 300. Còn một cách tiếp cận thực tế hơn về Trung Quốc là Mỹ và Nga đồng ý gia hạn START mới, sau đó bắt đầu đàm phán về một hiệp ước tiếp theo đặt ra giới hạn thấp hơn so với START mới nếu Trung Quốc đồng ý không tăng quy mô kho dự trữ và thông qua một số biện pháp minh bạch. Tuy nhiên, sự sắp xếp như vậy sẽ khó thực hiện và có thể sẽ mất nhiều năm để đạt được".
Một số nhà phê bình thì cáo buộc chính quyền Tổng thống Donald Trump sử dụng Trung Quốc như một liều thuốc độc để giết chết hiệp ước START mới. "Sự khăng khăng này của Mỹ về việc đưa Trung Quốc vào các cuộc đàm phán là "cá trích đỏ", Thượng nghị sĩ đảng Dân chủ Chris Murphy nói với tờ The Hill: "Nó là một cái cớ để không làm việc. Trung Quốc không cần phải là một phần của thỏa thuận này. Họ vẫn có số lượng đầu đạn cực nhỏ so với Mỹ và Nga".
Đồng thời, Thượng nghị sĩ Chris Murphy cũng đặt ra câu hỏi về cách thức mà ông Donald Trump sẽ thực hiện một chiến dịch tái tranh cử và đàm phán với Nga cùng một lúc. "Chúng tôi thật sự lo ngại cho tương lai của START mới. Chúng tôi đã yêu cầu chính quyền phải thông báo trước Quốc hội trước 120 ngày nếu có kế hoạch rút khỏi START mới", Thượng nghị sĩ Chris Murphy nói.
Hôm 16-12, trong một lá thư gửi quyền Giám đốc Tình báo quốc gia Joseph Maguire, một nhóm Thượng nghị sĩ đảng Dân chủ và Cộng hoà đã đề nghị giới chức tình báo đánh giá Nga và Trung Quốc sẽ phản ứng thế nào nếu New START hết hạn. "Nếu START mới được phép giải thể và không có thỏa thuận thay thế nào phát sinh, Mỹ sẽ tìm thấy chính mình trong một môi trường mà kho vũ khí hạt nhân của Nga không hoàn toàn không bị ràng buộc, họ viết.
Chúng tôi tin rằng những hậu quả tiêu cực đối với Mỹ từ bỏ START mới, khi Nga tuân thủ hiệp ước và đang tìm cách gia hạn nó, sẽ là nghiêm trọng trong ngắn hạn và dài hạn", bức thư có đoạn viết. Đồng thời, nhóm Thượng nghị sĩ này còn yêu cầu các quan chức chính quyền trong năm 2020 giải thích trước Quốc hội ở cả hai kịch bản cũng như những hành động mà Mỹ đã thực hiện.
Trên thực tế, hiện nhiều thành viên diều hâu của Quốc hội nghi ngờ rằng Moscow có thể được tin tưởng để tiếp tục tuân thủ START mới sau khi vi phạm Hiệp ước INF. Chủ tịch Ủy ban Đối ngoại Thượng viện Mỹ Jim Risch đã bác bỏ ý kiến cho rằng năm 2020 sẽ rất quan trọng để tham gia vào các cuộc đàm phán kiểm soát vũ khí với Nga.
"Tôi nghĩ rằng đây là một công việc đang tiến triển. Những thứ đã được cải thiện trước khi chúng ta bắt đầu tiến lên bằng mọi cách. Giống như sự tuân thủ của họ với các hiệp ước", Thượng nghị sĩ Jim Risch nói. Còn Thượng nghị sĩ Deb Fischer, Chủ tịch Ủy ban Vũ trang Thượng viện với sự giám sát về vũ khí hạt nhân thì cho biết còn quá sớm để nói những gì xảy ra trong năm 2020 sẽ có ý nghĩa với START mới: "Chúng tôi phải xem tình hình là gì. Có lẽ chúng ta chỉ cần làm lại. Mối quan tâm chính của tôi là chúng tôi tiếp tục có những thỏa thuận này, nhưng người Nga cần phải tham gia tích cực".
Nếu START mới được phép hết hạn, đây sẽ là lần đầu tiên sau 5 thập kỷ, không có hiệp ước nào giới hạn vũ khí hạt nhân giữa Nga và Mỹ. Quan điểm mở rộng START mới không phải là kiểm soát vũ khí vì mục đích kiểm soát vũ khí, mà là duy trì giới hạn và tính minh bạch đối với vũ khí hạt nhân nguy hiểm nhất ở thời điểm quan trọng khi quan hệ Đông-Tây căng thẳng và có thể trở nên tồi tệ hơn.
Đây là vấn đề an ninh quốc gia và thế giới. Nếu không có hiệp ước, kế hoạch tư thế hạt nhân của Mỹ và Nga sẽ bị đẩy vào thời kỳ khó lường, với những hậu quả nghiêm trọng cho cả sự ổn định chiến lược và các chương trình hiện đại hóa hạt nhân đắt đỏ mà cả hai nước hiện đang tiến hành.
Các chương trình này dựa trên giả định rằng cả hai quốc gia sẽ vẫn ở mức lực lượng START mới; không có giới hạn của hiệp ước, cả hai bên sẽ phải đánh giá lại các chương trình của mình để phù hợp với các tư thế không bị ràng buộc, có khả năng dẫn đến sự gia tăng đáng kể cho mỗi kho vũ khí hạt nhân của một quốc gia.
