Giải pháp cho nền kinh tế tuần hoàn trong Cách mạng công nghiệp lần thứ tư ở Việt Nam
Vài nét về kinh tế tuần hoàn trong cách mạng công nghiệp 4.0
Để quản lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên đang cạn kiệt và đối phó với lượng chất thải ngày càng tăng, chúng ta phải tránh xa tư duy phát triển kinh tế tuyến tính (sử dụng tài nguyên tăng dần) truyền thống, như khai thác, sản xuất, xử lý mà phải chuyển sang chu trình khép kín đối với tất cả các tài nguyên được sử dụng, tránh tư duy "phát triển trước, khắc phục sau".
 |
| Lịch sử, khái niệm và bản chất nền kinh tế tuần hoàn |
Nói một cách đơn giản, văn hóa tiêu dùng phải được thay đổi bằng cách giữ lại các sản phẩm, bao bì cũng như các nguồn lực được lưu chuyển càng lâu càng tốt. Trên cơ sở đó, chúng ta mới có thể giải quyết được các vấn đề của nền kinh tế hiện tại là nhu cầu tiêu dùng ngày càng tăng.
 |
| Đóng gói sản phẩm hữu cơ được tạo ra từ rác thải tại nhà máy xử lý rác thải thành phố Cà Mau |
Kinh tế tuần hoàn là một khái niệm đã phát triển qua nhiều thập niên để trở thành một sự thay thế khả thi cho hệ thống tiêu dùng lãng phí hiện tại. Nó đang dần dần hình thành và được áp dụng, đòi hỏi ít hy sinh của người tiêu dùng hay ngành công nghiệp. Hệ thống này sẽ đi tiên phong trong thiết kế, bảo trì, sửa chữa, tái sử dụng, tái sản xuất, tân trang và tái chế lâu dài.
Khi thế giới ngày càng nhận thức được tác động của loài người đối với sự tồn tại và phát triển của hành tinh chúng ta, hệ thống kinh tế mới không chỉ phải giải quyết bản chất hữu hạn của tài nguyên không tái tạo, mà còn xử lý lượng chất thải lớn đã tạo ra… Trong quy luật khách quan của tự nhiên, thì không tồn tại chất thải, bởi vì, mọi thứ đều biến đổi, đóng vai trò là nguyên liệu thô cho các chu kỳ mới.
Kinh tế tuần hoàn biến đổi lô-gíc của sản xuất, tiêu thụ và thải bỏ dựa trên ba nguyên tắc: 1- Loại bỏ chất thải và ô nhiễm theo nguyên tắc; 2- Giữ sản phẩm và nguyên liệu theo chu kỳ sử dụng; 3- Tái tạo hệ thống tự nhiên. Nền kinh tế tuần hoàn có thể coi là sự thay thế cho tư duy lấy đi, làm ra, tiêu thụ và vứt bỏ…
 |
| Ủy viên Bộ Chính trị, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc và các đại biểu thăm khu trưng bày các sản phẩm thân thiện môi trường, các giải pháp thay thế nhựa sử dụng một lần và nilon khó phân hủy tại Hà Nội, ngày 9-6-2019. Ảnh: TTXVN |
Nền kinh tế tuần hoàn trong cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0): Sức mạnh của CMCN 4.0 có thể được khai thác để cải thiện cách vật liệu được quản lý và đưa xã hội ra khỏi mô hình cổ xưa: Khai thác – sản xuất – thải bỏ để tiến tới mô hình kinh tế tuần hoàn với các giải pháp bền vững. Giải pháp CMCN 4.0 sẽ không giải quyết được tất cả các thách thức và yêu cầu để chuyển sang một kinh tế tuần hoàn, nhưng nó cung cấp một công cụ để làm dễ dàng hơn và nhiều hơn nữa chi phí hiệu quả.
Xác định các giải pháp này là bước đầu tiên quan trọng, nhưng giải phóng tiềm năng đầy đủ của CMCN 4.0 đòi hỏi có sự hiểu biết ứng dụng của nó và các hiệu ứng tổ hợp. Trên hết, đòi hỏi phát triển diện rộng trên các thị trường, thích ứng địa phương và phân phối công bằng gánh nặng và lợi ích.
Các cuộc CMCN trước phần lớn là không tạo được công bằng: 13% thế giới dân số vẫn chưa được sử dụng điện và 55% không có truy cập internet. Cuộc CMCN 4.0 này cần phải được được thiết kế để bao quát hơn nhiều và giúp giảm bớt sự chênh lệch trong các hệ thống kinh tế xã hội.
Các nước trên thế giới cũng như Việt Nam đang hướng đến phát triển kinh tế tuần hoàn nhằm giải quyết thách thức giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường, sự thiếu hụt tài nguyên thiên nhiên. Yêu cầu giảm thiểu khai thác và sử dụng hiệu quả tài nguyên thô, giảm tối thiểu chất thải thông cũng như tái sử dụng, tái chế tối đa chất thải theo phương thức cộng sinh công nghiệp.
 |
Viễn cảnh toàn cầu, gia tăng nhu cầu về tài nguyên: Khoảng 90 tỷ tấn tài nguyên thiên nhiên được khai thác mỗi năm để hỗ trợ nền kinh tế toàn cầu. Nghĩa là hơn 12 tấn cho mỗi người trên hành tinh. Dựa trên các xu hướng hiện tại, con số đó dự kiến sẽ tăng gấp đôi vào năm 2050. Hiện tại, chỉ có 9% tài nguyên tìm đường quay trở lại sản phẩm sau lần sử dụng đầu tiên.
Nhựa đang bị thải ra và tích lũy trong các đại dương và chỉ có 14% bao bì nhựa được thu gom để tái chế. Kim loại nặng từ chất thải điện tử đang gây ô nhiễm không khí và đất: Chỉ 20% thiết bị điện tử được thu gom để tái chế. Và khói bụi từ quá trình đốt nhiên liệu hóa thạch thường xuyên phủ kín các thành phố đông dân nhất thế giới. Sự hủy hoại môi trường, ô nhiễm và biến đổi khí hậu trên diện rộng, thách thức lớn nhất của thời đại chúng ta.
Thách thức đối với kinh tế tuần hoàn: Năm 2019, hơn 92 tỷ tấn nguyên liệu đã được khai thác và đưa vào chế biến tạo ra khoảng một nửa lượng khí thải CO2 toàn cầu. Các chất thải kết quả - bao gồm nhựa, dệt may, thực phẩm, điện tử và nhiều thứ khác - đang gây thiệt hại cho môi trường và sức khỏe con người. Nền kinh tế tuần hoàn sẽ thúc đẩy loại bỏ chất thải và sử dụng tài nguyên thiên nhiên an toàn một cách liên tục, đưa ra một giải pháp thay thế có thể mang lại tới 4,5 nghìn tỷ đô la lợi ích kinh tế cho đến năm 2030.
Để đạt được sự chuyển đổi này đòi hỏi sự hợp tác chưa từng có bằng cách thúc đẩy ba trụ cột chính: 1- Biến đổi chuỗi giá trị vật chất. Cần hình thành và phát triển các chuỗi giá trị vật chất toàn cầu để thúc đẩy các mô hình tuần hoàn - từ nhựa, điện tử, pin, xe hơi, đến thời trang/dệt may. 2- Kinh tế thương mại và tuần hoàn. Cần thiết phải hình thành mô hình thương mại quốc tế gắn với mô hình tuần hoàn. 3- Mô hình kinh tế tuần hoàn thích ứng với CMCN 4.0
Lộ trình 4 bước đối với nền kinh tế tuần hoàn
Bước 1: Vai trò lãnh đạo và hoạch định chính sách
Ủy ban châu Âu đã thông qua Kế hoạch hành động Kinh tế tuần hoàn vì một châu Âu cạnh tranh hơn và sạch hơn vào ngày 11-3-2020. Các doanh nghiệp biết sớm khai thác sự chậm chạp và thiếu hiệu quả của hệ thống kinh tế hiện tại bằng kinh tế tuần hoàn sẽ thu được lợi ích tích cực. Nền tảng thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn, cần có sự cam kết của lãnh đạo và các doanh nghiệp, cộng đồng dân cư mới có thể tạo ra các vòng tuần hoàn khép kín, tạo điều kiện thuận lợi cho nền kinh tế tuần hoàn, định hướng và thúc đẩy đổi mới và đầu tư.
Bước 2: Thích ứng với cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ Tư
Tại cuộc họp thường niên của Davos tập trung vào Toàn cầu hóa 4.0 đã bàn về Định hình kiến trúc toàn cầu trong kỷ nguyên của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư khẳng định, cách mạng công nghiệp lần thứ tư có thể tạo ra những biến đổi tích cực đối với nền kinh tế tuần hoàn. Google và SAP cũng đã phát động cuộc thi Kinh tế tuần hoàn 2030 để thu hút các nhà đổi mới trong việc thiết kế các giải pháp tuần hoàn và Diễn đàn Kinh tế Thế giới và các đối tác đang định hình một chương trình để hợp tác với các quốc gia để hỗ trợ các doanh nhân mở rộng quy mô của họ các giải pháp.
Bước 3: Chuỗi giá trị vật liệu tuần hoàn
Từ nhựa, đến điện tử, đến thực phẩm và thời trang là những lĩnh vực cần ưu tiên trước mắt hướng tuần hoàn vào chuỗi giá trị vật chất. Riêng lĩnh vực điện tử toàn cầu chuyển sang mô hình tuần hoàn sẽ tạo ra giá trị lên tới 62 tỷ USD (theo báo cáo được công bố tại Davos - Tầm nhìn tuần hoàn mới về Điện tử). Chuyển đổi hệ thống tuần hoàn thực phẩm là một lĩnh vực đang phát triển mạnh, mang lại lợi ích cho sức khỏe con người.
Kinh tế tuần hoàn thực phẩm có thể tạo ra 2,7 nghìn tỷ đô la lợi ích hàng năm cho xã hội và môi trường, trong khi ngăn chặn khoảng 5 triệu ca tử vong mỗi năm vào năm 2050 (theo báo cáo của Quỹ Ellen MacArthur tại Davos). Thời trang cũng ngày càng được chú trọng. Sáng kiến Thời trang tốt, các sáng kiến dệt may tuần hoàn EMF đang định hình các giải pháp bền vững và tuần hoàn hơn.
Bước 4: Thúc đẩy hợp tác là chìa khóa thành công
Hiện nay mới có 9% nguồn lực đưa vào nền kinh tế được tái sử dụng. Cần khai thác tiềm năng đổi mới và bắt đầu chuyển các luồng vật chất toàn cầu ra khỏi các mô hình tuyến tính. Áp dụng các nguyên tắc kinh tế tuần hoàn có thể mở khóa tới 1,8 nghìn tỷ EUR giá trị cho nền kinh tế Châu Âu. Kinh doanh đóng vai trò trung tâm trong việc tạo ra sự thay đổi hệ thống cần thiết để gặt hái những lợi ích tài chính của quá trình chuyển đổi này. Cách chúng ta suy nghĩ định hình thế giới xung quanh chúng ta, và cách suy nghĩ của chúng ta được hình thành thông qua việc giáo dục, học tập và nâng cao nhận thức.
 |
| Ở cấp độ thấp, kinh tế tuần hoàn tập trung vào quá trình sản xuất các mặt hàng nông sản; khuyến khích và yêu cầu áp dụng các phương pháp sản xuất sạch hơn và thiết kế sinh thái (Trong ảnh: Sản xuất nấm kim châm cho thị trường trong nước và xuất khẩu tại Công ty xuất nhập khẩu Kinoko Thanh Cao, huyện Mỹ Đức, Hà Nội). Ảnh: TTXVN |
Việc chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn đòi hỏi chúng ta phải thay đổi cách chúng ta tạo ra các sản phẩm, dịch vụ và hệ thống, và phụ thuộc vào cách chúng ta học và áp dụng những cách học đó trong thế giới thực, với tư cách cá nhân, nhóm và tổ chức. Thay đổi được thúc đẩy bởi những cá nhân có thể hình dung ra một tương lai mà họ muốn tạo ra.
Khi chúng ta có động lực để áp dụng sự sáng tạo và kỹ năng của mình vào thứ gì đó có mục đích, chúng ta thực sự có thể mở khóa tiềm năng của con người. Một số lĩnh vực trọng tâm trước mắt cần thúc đẩy kinh tế tuần hoàn: Ngành may mặc, thời trang tuần hoàn; thúc đẩy kinh tế nhựa, chất dẻo tuần hoàn; thúc đẩy các sáng kiến tuần hoàn về sản xuất, tiêu dùng lương thực, thực phẩm; tuần hoàn điện tử tiêu dùng.
Giải pháp thích ứng cho nền kinh tế tuần hoàn
Để giải phóng toàn bộ tiềm năng của các công nghệ CMCN 4.0 và thực hiện các bước tiếp theo hướng tới nền kinh tế hoàn toàn tuần hoàn cần phải:
Một là, số hóa các luồng vật liệu: Kết nối thế giới vật chất với thế giới dữ liệu ảo sẽ làm cho thiết kế tuần hoàn, sử dụng và thu hồi vật liệu và sản phẩm hiệu quả và hiệu quả hơn bằng cách cung cấp khả năng hiển thị, minh bạch và hành động thông minh. Chất lượng và phạm vi của dữ liệu hiện tại cần được cải thiện và thực hiện có sẵn cho các bên liên quan để thiết kế mục tiêu can thiệp và tối ưu hóa hệ thống.
 |
Hai là, kết nối các giải pháp tuần hoàn: Trong chuỗi giá trị toàn cầu liên kết phức hợp, không một giải pháp nào có thể tạo ra bước nhảy vọt đến nền kinh tế tuần hoàn. Kết nối nhiều giải pháp và ứng dụng công nghệ trong một khả năng tương tác, kiến trúc phân tán là chìa khóa để mở rộng tác động. Hợp tác, phối hợp và liên kết giữa các doanh nghiệp, chuỗi giá trị và khu vực công trên quy mô toàn cầu là cần thiết để chia sẻ các bước tiến tới nền kinh tế tuần hoàn.
Ba là, áp dụng tư duy hệ thống dẫn dắt hệ thống, tác động vào điểm đòn bẩy: Xây dựng mô hình hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn ứng dụng tư duy hệ thống trong CMCN 4.0 gồm 9 bước:
Bước 1: Xây dựng mô hình tư duy hệ thống, xác định điểm đòn bẩy. Bước 2: Xây dựng bộ tiêu chính đánh giá (theo nguyên tắc: Công tác quy hoạch đi trước; lấy thiên nhiên làm mô hình; lấy thiên nhiên làm thước đo; lấy thiên nhiên làm động lực, cảm hứng từ thiên nhiên; thuận theo tự nhiên). Bước 3: Phân tích các dòng nguyên, nhiên vật liệu theo nguyên tắc quay vòng, tối ưu hóa tồn kho, zero waste. Bước 4: Xây dựng cân bằng giữa sản phẩm và chất thải, áp dụng các công nghệ của CMCN 4.0. Bước 5: Chuyển đổi sang sử dụng năng lượng tái tạo, vật liệu mới.
Bước 6: Xây dựng các KCN sinh thái với chu trình rác thải bằng không, tự cân đối nguồn năng lượng tái tạo. Bước 7: Xác định các mối quan hệ cộng sinh công nghiệp (chất thải của nhà máy này là vật liệu đầu vào của nhà máy khác). Bước 8: Định hướng, hướng dẫn tiêu dùng theo mô hình 6R (Reduce – Reused – Recycle – Refuse – Rethink - Responsibility), xem sản phẩm như là dịch vụ (thay đổi tư duy sở hữu sản phẩm thành tư duy sử dụng). Bước 9: Thúc đẩy kinh tế chia sẻ, sử dụng chung, khai thác tối đa công năng và công suất suất dư thừa của các sản phẩm, dịch vụ trong nền kinh tế.
Chính phủ và doanh nghiệp cần phải có hành động chung cho sự thay đổi huy động hành động toàn cầu để kích hoạt một nền kinh tế tuần hoàn. Khi các giải pháp tuần hoàn xuất hiện, sự phối hợp quốc tế giữa nhiều bên là rất cần thiết để xây dựng chính sách và khuyến khích, và sắp xếp các tiêu chuẩn kỹ thuật bảo đảm cân bằng kinh tế và cho phép các giải pháp tuần hoàn ở quy mô quốc gia và toàn cầu.
Tóm lại, để phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam, cần hiểu rõ bản chất và luận cứ được cách thức phát triển này gắn với hợp tác công - tư và sự ủng hộ của cộng đồng người tiêu dùng. Nhận thức được các thách thức và các công nghệ chủ đạo của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để tiếp cận, vận dụng cho phát triển kinh tế tuần hoàn.
