Nhà văn Kim Lân và cuộc trò chuyện với ANTGCT 3 năm trước

Liên tiếp trong hai ngày qua, chúng ta đã phải chia tay vĩnh viễn với hai bậc đệ nhất tài danh trong làng văn hóa nghệ thuật: Chiều 20/7, nhà văn Kim Lân qua đời ở Hà Nội; một ngày sau, danh họa Lưu Công Nhân cũng trút hơi thở cuối cùng ở Đà Lạt.

Với nhà văn Kim Lân, về mặt chính thức, tôi không được gặp nhà văn Kim Lân nhiều nhưng tôi lại hay được nghe ông nói ở những chỗ bình dân, bên cánh gà của những nghi lễ, khi một lời buông ra là một niềm đau đáu.

Tôi cũng chỉ được duy nhất một lần thực hiện cuộc trò chuyện cuối tháng với ông cùng nhà thơ Nguyễn Quang Thiều và nhà báo Trịnh Việt Đông. Giờ hay tin ông qua đời, tôi vừa buồn vừa cảm thấy có lỗi vì dường như tôi đã không kịp diễn giải hết ý của ông trong những bài đã đăng báo.

Tuy nhiên, đọc lại những gì ông đã nói với chúng tôi, trong tâm thế hôm nay, tôi bỗng thấy như thể "ngộ" ra thêm được những điều mà trước đây mình không hề ngờ tới. Hy vọng rằng độc giả của bản báo cũng có cảm giác tương tự như tôi khi đọc lại một phần bài trò chuyện cuối tháng mà chúng tôi đã thực hiện từ hơn 3 năm trước.

- Ông thực là một "người chứng" nói theo kiểu Tô Hoài, "người chứng" của rất nhiều thời, theo hồi ký của các ông viết về cuộc sống ở chiến khu... thì có cảm giác nhà văn ngày xưa sống với nhau tương thân tương ái hơn và cảm thấy buồn với mình rằng những thế hệ nhà văn, nhà thơ bây giờ phải chăng quá hư hỏng so với các ông ngày xưa hay cũng như bây giờ và cách đối xử tốt giữa các nhà văn là do một nguyên nhân gì đó khác chứ không phải do ở tư cách cá nhân của các nhà văn?

- Ngày xưa anh em tin nhau lắm. Bấy giờ tinh thần cách mạng còn trong sáng lắm, người trên người dưới nó cũng bình đẳng, ngay như ông Tố Hữu thôi cũng khác với trước kia (cười). Sau này ông ấy vào cuộc họp ông ấy luôn phê bình anh này có râu, anh kia tóc dài, đại khái thế, rồi thì cứ nói xa nói xôi... Nhưng mà sống với nhau thì ông Tố Hữu rất tốt.

Nhiều người khi làm quan to thì tự dưng người ta thay đổi, thay đổi từ cái bước đi, từ cái chỉ trỏ vào anh em nó cũng khác. Cho nên trước kia thì có thể quây quần với nhau, tin cậy nhau, thậm chí là đi ve gái ở ngoài đường về cũng khoe với ông Tố Hữu, với ông Tưởng (Nguyễn Huy Tưởng). Hai ông ấy phục quá!

Tôi với ông Nguyên Hồng ra Vũ Ẻn vớ được một cô bán vải ở xuôi lên. Hai thằng mới cò kè, về khoe, hai ông phục quá. Cái lúc ấy là tin nhau, dù là cấp trên cũng coi nhau như đồng nghiệp, coi như bạn, người bạn lớn, người bạn nhỏ, đại khái thế...

Mà là bạn, tin nhau lắm, không phải đề phòng, ăn nói thì nếu có nhỡ nhời cũng là bình thường. Chứ nếu mà rón rén thì khổ lắm, sau này thì nó khác nhiều...

Ngày xưa thì đẹp thật, nhưng mà bây giờ không phải là không có cái đẹp. Tất nhiên một cái xã hội nó chưa ổn định, nó thay đổi như thế này mà muốn được có văn chương ổn định thì khó lắm.

- Tức là thực chất cách nhìn của chúng ta là hơi bi quan với nền văn học hiện đại là do quá đòi hỏi thôi, chứ còn thời nào nó cũng thế?

- Thời nào cũng thế.

- Cũng lại phải nói lại cái quan hệ giữa các nhà văn với nhau, dù có thế nào đi nữa, thời nào đi nữa cũng vẫn có người tốt. Thế nhưng, phải nhìn nhận rõ ràng một hiện thực là bây giờ mối quan hệ giữa các nhà văn với nhau nhiều bất đồng hơn, nhiều ganh ghét hơn, đố kị hơn... Có phải là vì ngày xưa cái sứ mệnh vì dân tộc nó rõ nét và nó cuốn tất cả mọi người vào một khối, còn bây giờ, các nhà văn làm trong các cơ quan của Nhà nước lại rất ít vì cái chung?

- (Cười) Cũng phải nói người tốt vẫn còn đầy! Nó loạc choạc là loạc choạc do cái tổ chức chung thôi, sự thực ra người tốt vẫn cứ còn đầy. Thực ra bây giờ đòi hỏi một lúc như cái thời ổn định thì cũng vô lý vì cái anh ổn định bây giờ cũng đếch viết được nữa. Anh ổn định nó lạc hậu rồi! Tôi nói thật bây giờ tôi cũng chả biết đằng nào, nếu mà viết cái thời buổi bây giờ là tôi lạc hậu. Thế rồi mình có ăn thì cũng là ăn lại cái vốn cũ của mình.

- Tức là theo cách nhìn của ông thì con người không bao giờ bị tha hóa bằng chính bản chất của nó mà đôi khi vì bên ngoài nào đấy mà bắt buộc chúng ta đôi khi phải bộc lộ nét xấu. Chứ còn thực chất trong bản thân chúng ta cái tốt vẫn còn nhiều hơn và tài năng hiện nay vẫn còn và nếu họ chưa thể hiện được là do thiên thời địa lợi nào đấy thôi.

- Do là cái thời thế nó thay đổi nhiều quá, mà nói thật cái lòng tin của người ta nó cũng chưa được như thời đấy. Mà nó như thế thì anh dạy dỗ tôi thế đếch nào được? Mà anh bắt tôi theo anh để làm gì? Thế thành thử ra là nó có những cái...

- Nhưng theo ông thiên chức của văn học là gì, là hướng dẫn con người ta tin vào một cái gì nó siêu hình nhưng mà nó tuyệt đối hay là những cái hữu hình mà nó hay thay đổi mà đôi khi rất dễ bị phá giá. Theo ông, thiên chức văn học nên theo con đường nào, mà chọn con đường nào thì thực sự có lợi cho sự phát triển của văn học?

- Nếu mà gọi là chọn con đường nào cho văn học từ xưa tới nay nó cũng chỉ có một con đường: Con đường vì con người, vì đời sống, vì tình thương yêu, vì cái phấn đấu trước mặt, vừa có cái tin dù có nhiều tiêu cực ma quái đến bao nhiêu nhưng mà nếu trái tim mãnh liệt thì vẫn vượt qua được.

Thế nếu mà không vượt qua được, nếu mà xã hội nó có quá nhiều sự đổi thay thì có khi mình phải nghĩ thôi! Nó thế đấy!

- Ông vẫn tin vào sự hướng thiện: Ông có cảm giác rằng trong những câu chuyện kể của thế hệ ông về chính quá khứ của thế hệ này gần và xa thì đôi khi nhìn ở xa thì những cái xù xì nó mờ đi và mọi cái trở nên trơn tru, trở nên đẹp đẽ hơn, chứ thực tại bao giờ nó cũng quyết liệt, bao giờ nó cũng đầy những mâu thuẫn, kể cả thời của các ông?

- Đúng rồi, nó đỡ hơn là vì trên nói thì dưới nghe, mà dưới nghe thông. Chứ bây giờ trên nói mà dưới nghe không thông, cứ gật gù đấy thôi chứ không phải là thông. Thế thành thử ra nó khó là khó như thế thôi, chứ còn tấm lòng của người viết nói thật chứ, mất lòng tin thì khó lắm, viết nó sẽ lung tung.

- Trong ký ức của ông bây giờ thì những bạn văn đã mất của ông như Ngô Tất Tố, Nam Cao, Nguyễn Huy Tưởng... thì ông nhớ những gì nhất về họ? Và trong số những người ấy thì có ai là ông tiếc rằng họ thực sự đã không phát huy được hết, không đi được hết con đường mà thực ra là thiên định của họ và vì thế họ không để lại những tác phẩm xứng đáng với tài năng trời phú của họ?

- Tôi thấy các nhà văn trước cá tính của họ mạnh lắm, nó rõ ràng lắm, thậm chí mỗi người khác nhau rất ghê. Thế nhưng, xử sự ở đời tưởng như là khác nhau. Ví như anh Tuân (Nguyễn Tuân) và anh Hồng (Nguyên Hồng) thì tưởng là khác nhau lắm, một ông thì vồ vập thương yêu rồi khóc lóc, một ông thì nghênh ngang có vẻ bạt tử lắm, thế thì tưởng như là khác nhau...

Rồi người chỉn chu như anh Tưởng, người khó tính như cụ Phan Khôi, hay là nhã nhặn như anh Nam Cao... Tất cả những người ấy nét nó rất rõ, mà cái rõ nét ấy nó hiện ra dòng chữ, về lối sống, về cách đánh giá mọi cái.

Tuy thế nhưng họ biết làm chủ trong sáng tác. Chứ còn thật ra bây giờ thì nhiều khi cũng bắt chước nhau, a dua, thế là nó hỏng rồi! Chứ sự thực ra cứ bảo ông Tuân lập dị nhưng mà có phải đâu. Ông Tuân hoàn toàn không lập dị, ông ấy chỉ sống thực với ông ấy, ông ấy yêu cái đẹp, thích cái đẹp, cái đẹp về tư cách, về phẩm chất, đẹp cả cái ăn cái mặc, đẹp cả chỗ đứng chỗ ngồi v.v...

Cái thứ hai nữa là ông ấy sòng phẳng, ông dám nói, dám nghĩ. Có như thế thì cái thái độ của nhà văn đối với mọi vấn đề mà anh ta chứng kiến, anh ta ứng xử... nó khác lắm.

Người ta cứ tưởng ông Tuân lập dị, mà nghĩ đến ông Nguyên Hồng lại còn cứ tưởng lập dị hơn. Một ông thì rất là nghệ sĩ, rất là tơ tuốt, sạch sẽ... một ông thì luộm thuộm... mà lại thân với nhau, mà lại quý nhau. Thân nhau, quý nhau vì một lẽ: tấm lòng của họ đều hướng thiện, đều sống thật với mình và thật với nhau.

- Ông là người buông bút rất sớm và viết rất ít, đấy phải chăng là một thái độ đã được chọn lựa hay đấy cũng là một cách sống đúng với bản chất của mình?

- Sự thật cũng là bất đắc dĩ chứ cũng chẳng ai muốn là không viết được. Người viết thì cũng muốn viết, nhưng mà viết được mà nó không ưng ý thì cũng lại không viết được nữa. Đấy, cứ như thế thì thành ra nó khó. Cũng có người thì viết ào đi thì nó vẫn được, những người người ta lựa được thì vẫn được. Tôi cũng vẫn lựa nhiều rồi đấy chứ cũng không phải là không lựa được…

- Xin hỏi thực rằng trong vài năm gần đây có bao giờ ông đọc lại những tác phẩm của thế hệ ông không, hay bây giờ ông thực chất vẫn chỉ là ghi nhớ lại trong đầu mình những ấn tượng về những tác phẩm cũ của mấy chục năm về trước?

- Tôi cũng đọc lại những cái tôi viết hồi Tiểu thuyết thứ bảy. Trước tôi cứ nghĩ những truyện mà tôi viết nó có tính chất xã hội thì tôi cho là hay, còn những truyện mà viết những cái chơi chim, chơi gà, chơi chó săn, chơi này nọ là không hay. Thế nhưng, bây giờ tôi đọc lại những cái mình viết thì chơi chim, chó lại là tử tế, vì mình hiểu nó và yêu nó; còn viết cái kia mình chưa đủ trình độ để hiểu sâu xã hội để có thể lý giải, mà cũng không biết sử dụng ngay cái vốn sống của mình.

- Cái gì mình yêu nó, mình hiểu nó thì mình mới viết hay được. Cái gì mà không yêu, phải viết một cách gượng ép, bắt buộc thì chẳng ra hồn?

- Thế mới buồn cười. Thí dụ, tôi viết bao nhiêu truyện chả in được, đến lúc tôi viết một truyện Đứa con người vợ lẽ, tôi viết chính tôi, thì lại in được ngay, và bây giờ thì đọc không hay nhưng nó không đến nỗi dở, nó cũng gọi là xem được.

- Ông sống như ông đã sống thì mới tạo thành một Kim Lân mà người khác ngưỡng mộ. Ông có thể ví như một ví dụ lớn cho những kẻ sĩ không xu thời, cơ hội, sống đúng bản chất của mình để cất lên đúng giọng nói của mình. Đấy chính là cái mà bạn đọc chờ đợi ở nhà văn, chứ nếu Kim Lân mà lại sống như Tô Hoài thì không biết sẽ tạo ra hình mẫu nào đây?

- Mình không tài bằng ông ấy là cái chắc.

- Ông không chỉ là nhà văn mà ông còn đóng phim, mà thông thường có một số người nghĩ rằng, nhà văn khi làm thêm những việc như thế thì không đúng tầm cỡ của một nhà văn, ông có nghĩ như thế không?

- Không, chả bao giờ tôi nghĩ như thế cả. Tôi cũng lấy làm thích lắm! Tôi nói thực với các anh thế này này, tôi đóng thì cũng vai được vai không, chút đầu có khi lại còn được hơn sau này. Lúc trước, mình bản năng là một, thứ hai làm mình chân thật, mình chịu khó lắm, mình suy nghĩ lắm.

- Ông có cảm giác như thế nào khi nghe qua lời kể rằng khi ông lên Tây Nguyên thì vừa nhìn thấy nhà văn Kim Lân người ta đã gọi là Lão Hạc, và ông đã nói cả đời viết văn có khi không bằng mấy phút đóng phim? Và, không hề có chuyện bất mãn vời đời văn của mình?

- Cái đấy tôi cho là chuyện thường, bởi vì anh giơ mặt ra thì người ta biết, còn viết văn có giỏi nữa thì người ta cũng chả biết mặt. Nhưng mình vui vì mình đóng thì được người ta nhớ, người ta thích chứ không phải bảo tao là nhà văn đây, mày nhìn tao như cái thằng hề, thế thì không được…