Ngày nay, nhiều nơi người ta vẫn quen gọi cây đàn của người Tày là đàn tính. Ở quê tôi mọi người vẫn thường gọi tinh tẩu. Còn có vùng gọi là tính then. Có nơi gọi đàn then. Thậm chí có chỗ gọi mỗi chữ tính cho gọn...
#người Tày
Còn nhớ những ngày đầu, khi tôi vừa mới chuyển ngành từ quân đoàn 26 về nhận công tác tại Ty Văn hoá Thông tin tỉnh Cao Bằng (những năm 80 của thế kỷ trước còn gọi là ty, chưa xê dịch thành sở như bây giờ). Dí nó! Tôi quên phắt cái tên người nói háp háp giọng vịt đực vào một bên tai: “Ở Cao Bằng chúng mình có “Nhạc viện Trai - cốp cô Nha” đấy!”. “Thật không?”. “Ông tưởng tôi nói đùa à!”.
Pha xách con gà sống thiến, một tay cần chai rượu có buộc mảnh vải đỏ cùng bát gạo, thẻ hương sang nhà Luông, bắt tay Luông thật chặt, bảo: "Đúng hẹn nhé. Hôm nay chúng ta kết bạn tồng!". Mặc dù đã được báo trước nhưng Luông vẫn đứng thừ ra đấy, lòng không khỏi băn khoăn. Kết bạn tồng với Pha đồng nghĩa Luông sẽ bị ghét lây, sẽ mất nhiều bạn chơi...
Ngày nay, nhiều nơi người ta vẫn quen gọi cây đàn của người Tày là đàn tính. Ở quê tôi mọi người vẫn thường gọi "tính tẩu". Còn có vùng gọi là "tính then". Có nơi gọi đàn "then". Thậm chí có chỗ gọi mỗi chữ "tính"...
Co Xàu xưa và nay vẫn là chợ huyện to nhất, sầm uất nhất, đẹp nhất vùng miền Đông của tỉnh Cao Bằng. Đây là nơi thông thương gạo, muối, vải vóc với các huyện Hạ Lang lên, Trà Lĩnh xuống, Quảng Nguyên ngược. Phích nước, vỏ chăn con công, nước hoa Bà đầm xòe... từ Trịnh Tây (Trung Quốc) đến.
Chị tôi một cô gái người Tày làng Bản Đà chính hiệu. Chị lấy chồng dằng dặc miền Trung xứ Quảng nắng gió với những giọng hò mặn mòi tôm cá. Ngày chị cưới anh Tú, tôi còn ở mãi chiến trường B2, nên chẳng biết gì...
Đời mưa nắng của tôi đã ghé qua không biết bao nhiêu thứ loại ghế được dùng làm chỗ ngồi. Có loại ghế mềm, có loại ghế cứng, ghế xoay 360 độ, ghế nửa nằm nửa ngồi, có loại ghế ngồi xuống thì đèn sáng… khi đứng lên thì tôi chả nhớ gì hết. Quên tiệt. Nhưng tôi không thể nào quên những chiếc ghế bện bằng rơm ở nơi quê nhà.
Phong slư là thơ tình yêu. Thơ trữ tình. Một thể thơ thất ngôn truyền thống của người Tày. Bài phong slư được chia bốn câu thành một khổ. Nội dung bài thơ có thể ngắn, dài, có khi cả mấy trang giấy. Tùy theo sức sáng tạo và tình cảm của người viết. Nhưng bài phong slư nhất thiết phải được thể hiện trên giấy hồng điều.
Bằng sự cần cù, khéo léo và sáng tạo đồng bào người Tày - Nùng ở huyện Quảng Uyên đã gắn bó, phát triển nhiều nghề thủ công truyền thống của tổ tiên ngày càng mạnh mẽ, hưng thịnh trở thành vùng nông thôn điển hình để cho các địa phương khác trong tỉnh noi theo.
Thoạt đầu, nghe người ta nói Kinh già hóa Thổ, tôi nghĩ rằng họ nói đùa. Làm gì có chuyện. Kinh là Kinh. Thổ là Thổ. Thổ là tên gọi người Tày thời Pháp thuộc. Thổ là thổ địa. Chỉ người bản địa. Nhưng cũng có không ít người hiểu lầm, cho là một cách gọi miệt thị...
Ở phố chợ Nà Giàng có bày bán khá nhiều quà vặt, ngay ven quốc lộ đi lên khu di tích Pác Bó (Hà Quảng, Cao Bằng). Có quà ăn chua chua cay cay, đó là đu đủ dầm dấm ớt. Có thứ bánh ngọt ngọt gọi là lau cau. Có thứ bánh nhân chạy lung tung, đó là bánh xì chen. Có thứ quả đăng đắng gọi là mẩy khôm, mác héo. Mùa nào thức ấy, dân mình biết cách làm vừa lòng cái bụng.
"Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam" sẽ được trình Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) xét ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Hôm nay đã là ngoài Tết. Nghe hai chữ ngoài Tết, tự dưng tôi buồn mềm như lạt. Buộc mãi, buộc trọn những ngày vui trong Tết. Nhớ Tết thì để đấy, nhưng lại thấy buồn. Buồn làm tóc rối từ sáng đến tối. Rồi từ tối ngậm miệng cho đến mặt trời mọc.
Mới vào đầu thu, đàn chim ngói từ bản Phja Hoong bay qua đầm Khưa Ngau, chúng kìn kìn kéo về hướng nhà mình. Nghe tiếng nó kêu u cúc cu ru u cúc cu ru ru rõ dần. Nó báo hiệu cho cả mường cả tổng biết, mùa cốm mới năm nay lại bắt đầu rồi.
Người Tày là nhóm cư dân thuộc ngữ hệ Tày Thái. Do hoàn cảnh địa lý, họ có điều kiện tiếp xúc và thu nạp các nền văn hóa, văn minh, từ các dân tộc khác sớm hơn. Phải chăng vì thế mà sắc thái văn hóa Tày có phần nào bị pha loãng, mai một dần.
Slư nam là chữ nôm Tày. Slư là chữ. Nam là nôm. Vậy slư nam xuất hiện từ bao giờ? Một câu hỏi cho đến tận ngày nay vẫn còn bỏ ngỏ. Vậy chữ nôm Tày như thế nào? Có người nói chữ nôm Tày cấu tạo như chữ nôm Kinh. Có nghĩa là nôm Tày xuất hiện sau nôm Kinh. Điều đó hình như có lý? Nhưng lại có người nói ngược lại. Chữ nôm Tày có trước chữ nôm Kinh? Song, tất cả chưa có câu trả lời một cách xác đáng.
