Người mang hồn quê lên phố thị
Đã từ lâu, ngôi nhà nhỏ nằm sâu trong phố Chợ Khâm Thiên, Đống Đa, Hà Nội đã trở thành địa chỉ quen thuộc của đông đảo khách du lịch trong nước và quốc tế. Những chương trình biểu diễn với các tiết mục múa rối nước dân gian truyền thống sinh động tại sân khấu thu nhỏ trên tầng 4 của ngôi nhà này đã chinh phục người xem khi ngày càng đông khán giả. Đây cũng là sân khấu rối nước thu nhỏ đầu tiên được xây dựng từ ý tưởng khắc phục những nhược điểm về sự cồng kềnh, bất tiện của sân khấu rối nước truyền thống khi đi lưu diễn của nghệ nhân Phan Thanh Liêm khi đưa rối nước Nam Chấn đi phục vụ khán giả lưu động.
 |
| Nghệ nhân Phan Thanh Liêm trên sân khấu múa rối nước thu nhỏ do anh thành lập |
Kể về gốc tích của sân khấu rối nước thu nhỏ, nghệ nhân Phan Thanh Liêm chia sẻ rằng, thành quả ngày hôm nay của anh có được, một phần là do được truyền lại từ các thế hệ đi trước. Ông nội của Phan Thanh Liêm là nghệ nhân Phan Văn Huyên, một trong số các bậc thầy về nghệ thuật điêu khắc, tạo hình rối nước truyền thống. Cha của ông là nghệ nhân Phan Văn Ngải, người đã góp công đào tạo nghệ thuật của rối nước truyền thống cho nhiều thế hệ diễn viên của Nhà hát Múa rối nước Trung ương và của các địa phương. Đây cũng là nghệ nhân góp công nghiên cứu tạo tác ra nhiều trò rối nước và thiết kế thành công mô hình sân khấu múa rối nước di động. Nhà thủy đình di động do ông thiết kế nay vẫn được các nhà hát múa rối nước từ Trung ương đến các địa phương sử dụng. Bảo tàng Louvre (Pháp) cũng đã trưng bày “Chú Tễu” - một con trò rối nước do ông tạo tác…
 |
| Nghệ nhân trong kho nhân vật tạo hình của gia đình |
Từ thủa nhỏ, Phan Thanh Liêm đã được ông nội và cha kèm cặp, dạy bảo cho những bí quyết tạo hình con rối, kỹ thuật máy rối, cách thức biểu diễn các trò rối nước làm hấp dẫn người xem. Rời làng quê theo cha ra thành phố, cậu bé Liêm mang theo cả tình yêu đối với nghệ thuật rối nước cổ truyền. Những năm tháng tham gia hoạt động cùng đoàn nghệ thuật múa rối nước của gia đình do cha thành lập, Phanh Thanh Liêm sớm nhận ra sự hạn chế của mô hình sân khấu múa rối nước lớn. Sân khấu này không chỉ cồng kềnh, khó di chuyển mà còn không thích hợp với một đoàn biểu diễn có ít người theo kiểu một gia đình. Vì vậy anh luôn trăn trở và sáng tạo ra một mô hình sân khấu rối nước thu nhỏ. Năm 2.000, sân khấu múa rối nước thu nhỏ đầu tiên được giới thiệu lần đầu tạiTriển lãm văn hóa nghệ thuật Vân Hồ, Hà Nội.
 |
| Một chương trình biểu diễn trên sân khấu thu nhỏ tại Long Biên |
Bể nước làm sân khấu biểu diễn chỉ dài 80cm, rộng 50cm. Những con rối cũng được tạo tác cực nhỏ. Năm 2001, sân khấu này tiếp tục được cải tiến, có kích cỡ lớn hơn một chút và đã tồn tại đến hôm nay. So với sân khấu truyền thống, mô hình sân khấu múa rối nước thu nhỏ có khá nhiều ưu điểm vì gọn nhẹ, tiện lợi khi di chuyển, phù hợp khi biểu diễn phục vụ khán giả ở những không gian hạn chế, chật hẹp như trong trường học, cơ quan, gia đình… Đây cũng là ưu thế khi đi biểu diễn ở vùng sâu, vùng xa và càng tiện lợi khi đi biểu diễn ở nước ngoài.
Với mô hình này, khoảng cách giữa sân khấu và khán giả cũng gần hơn. Người nghệ sĩ biểu diễn và công chúng khán giả có cơ hội để giao lưu giới thiệu, tìm hiểu sâu hơn, kỹ hơn về nghệ thuật múa rối nước truyền thống của Việt Nam.
Về nghệ thuật biểu diễn, với sân khấu thu nhỏ, khoảng cách từ cánh tay người biểu diễn tới con rối ngắn hơn, cộng với các con rối được tạo tác nhỏ hơn sẽ nhẹ hơn giúp cho người diễn viên biểu diễn điều khiển con rối sinh động hơn, hấp dẫn hơn. Tuy nhiên, mô hình này cũng đòi hỏi nghệ sĩ biểu diễn phải có trình độ và sức khỏe cao hơn. Lý do là buồng trò eo hẹp, chật chội, chỉ vừa chỗ cho 1, 2 người nên một diễn viên phải chịu trách nhiệm nhiều vai cùng lúc, cường độ biểu diễn so với sân khấu lớn sẽ vất vả hơn. Biểu diễn liên tục trong một khoảng thời gian dài thì không phải ai cũng đảm nhận được… Nhưng, nghệ nhân Phan Thanh Liêm đã “chế ngự” được tất cả.
 |
| Khán giả thích thú xem rối nước tại thủ đô Hà Nội |
Không chỉ tích cực hoạt động phục vụ công chúng khán giả ở trong nước, trong những năm qua, nghệ nhân Phan Thanh Liêm đã đưa sân khấu rối nước thu nhỏ đi lưu diễn thành công tại nhiều quốc gia: Hàn Quốc, Ba Lan, Canada, Đức, Thái Lan, Cộng hòa Liên bang Đức, Malaysia, Pháp, Nhật, Trung Quốc, Anh. Riêng năm 2017, anh đã có 2 chuyến lưu diễn tại Mỹ và Hàn Quốc. Trong các chuyến lưu diễn này, không ít lần là phục vụ các hoạt động ngoại giao.
Nhớ lại những chuyến đi này, nghệ nhân Phan Thanh Liêm nói rằng, điều khiến anh vui nhất không chỉ là sự yêu mến của khán giả mà còn là sự tự hào khi giới thiệu được văn hóa truyền thống của quê hương rộng rãi hơn đến bạn bè quốc tế và phục vụ kiều bào xa tổ quốc. Sự động viên, khích lệ của khán giả, của nhiều tổ chức, đặc biệt là sự đồng hành của Trung tâm nghiên cứu bảo tồn và Phát huy văn hóa dân tộc Việt Nam đã giúp anh có thêm nhiều động lực để đi tiếp con đường mà cha ông đã chọn. Hưởng ứng chủ trương bảo tồn và phát huy văn hóa nghệ thuật cổ truyền của dân tộc, đặc biệt là múa rối nước cổ truyền, nhiều năm nay, bên cạnh việc khai thác, phục hồi các trò rối nước dân gian truyền thống, nghệ nhân Phan Thanh Liêm luôn trăn trở, tìm tòi và sáng tạo ra những trò rối nước mới, phản ánh được những vấn đề của con người và cuộc sống hôm nay.
Nhiều tiết mục, chương trình múa rối nước đề tài hiện đại, như về văn hóa giao thông, về vấn đề bảo vệ chủ quyền biển đảo, về bảo vệ môi trường sống đã được xây dựng, biểu diễn phục vụ khán giả. Mỗi tiết mục là một thử nghiệm mới mẻ, chắc chắn sẽ còn những nhược điểm cần khắc phục nhưng nghệ nhân Phan Thanh Liêm tin rằng anh sẽ khắc phục được. Bằng kinh nghiệm đúc rút từ cả cuộc đời gắn bó với rối nước truyền thống, bằng nền tảng kiến thức truyền thụ từ nhiều đời, ông sẽ tìm tòi, sáng tạo, làm nên những chương trình, tiết mục hấp dẫn hơn cho sân khấu múa rối nước thu nhỏ của mình, tiếp tục đáp ứng và thỏa mãn nhu cầu thưởng thức nghệ thuật múa rối nước của công chúng khán giả trong nước và đưa múa rối nước cổ truyền của Việt Nam vươn xa tới các châu lục.
Niềm tin ấy không phải không có cơ sở khi những lời mời lưu diễn vẫn rất dày mỗi năm. Khán giả đến sân khấu rối nước trong ngõ chợ Khâm Thiên ngày một đông. Để đáp ứng nhu cầu, mới đây, nghệ nhân Phan Thanh Liêm đã mở thêm một điểm diễn mới tại Thạch Bàn, Long Biên, Hà Nội. Sân khấu chỉ rộng 3m, sâu 2,6m, phục vụ khoảng 50 khách xem nhưng từ đường vào đến thiết kế không gian sân khấu, tiết mục biểu diễn đều đậm đặc hồn quê của rối nước Nam Chấn nói riêng, của nông thôn Việt Nam nói chung.
