Phiên chợ chỉ họp vào mùng 1 Tết Nguyên đán

Thứ Ba, 05/02/2019, 12:52
Ở tỉnh Bình Định có một phiên chợ đặc biệt, bởi trong năm chỉ họp duy nhất vào mùng 1 Tết Nguyên đán. Phiên chợ này mang đậm nét văn hóa miền “đất võ trời văn”, có nguồn gốc từ thời anh em nhà Tây Sơn. Đó là chợ Gò ở thôn Phong Thạnh, thị trấn Tuy Phước, huyện Tuy Phước.


1. Chợ Gò họp trên một gò đất dưới chân núi Trường Úc, cạnh bờ sông Hà Thanh đổ ra đầm Thị Nại. Nơi đây đã sinh thành và nuôi dưỡng nên hồn thơ Xuân Diệu hay ông tổ hát bội Đào Tấn - những người con đã làm rạng danh miền “đất võ trời văn” Bình Định.

Nói là chợ nhưng thật ra chỉ là bãi đất trống rộng, không một gian hàng hay túp lều. Các ngày trong năm cũng không nhóm chợ mà chỉ họp một phiên duy nhất vào mùng 1 Tết Nguyên đán.

Mua bán trầu cau, muối ở chợ Gò.

Chợ Gò có từ thời anh em nhà Tây Sơn. Ngày đó, người Anh hùng áo vải cờ đào Nguyễn Huệ chọn nơi đây để tập trung lực lượng đánh quân chúa Nguyễn Ánh (sau này là Vua Gia Long). Tại khu vực này, Nguyễn Huệ giao cho hai phó tướng là Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng chỉ huy binh sĩ đóng quân phòng thủ ở cửa biển Thị Nại để phòng quân chúa Nguyễn đánh úp bất ngờ.

Trong thời gian này, ngày ngày nghe quân lính tâm sự nỗi xa nhà, rồi chứng kiến cảnh người vợ trẻ ôm con chờ chồng, những bà mẹ ở tuổi xế chiều ngóng chờ con gần trại lính, Vua Quang Trung - Nguyễn Huệ hiểu được nỗi buồn của họ. Tết năm đó, ông cho mở lễ hội vui xuân để quân sĩ gặp mặt người thân và khích lệ tinh thần của họ.

Nghe tin, người dân trong vùng nô nức kéo đến tham dự. Họ đem những sản phẩm từ tay mình làm ra tặng cho nghĩa quân. Để tưởng nhớ công lao của nhà Tây Sơn cùng với ý nghĩa của lễ hội dân gian được đích thân Vua Quang Trung khai mạc, cứ đến mùng 1 Tết Nguyên đán hàng năm, người dân nơi đây tổ chức buổi nhóm phiên chợ đặc biệt này.

Về Lễ hội chợ Gò, sách “Tuy Phước - Lịch sử và văn hóa” (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật, 2015) viết: “Gắn với truyền thuyết địa phương, nơi đây ngày xưa là tiền đồn của quân Tây Sơn đóng giữ để bảo vệ cảng Thị Nại và thành Hoàng Đế.

Tết đến, Hoàng đế Quang Trung chỉ dụ cho phép mở hội vui xuân tại chợ Gò Trường Úc, trước là để nhân dân vui xuân sau chiến tranh mất mát, khổ nhọc; sau là để ba quân vui xuân vơi bớt đi nỗi nhớ gia đình.

Chỉ dụ còn quy định thời gian vui xuân từ mùng 1 đến mùng 3 Tết. Chợ Gò là nơi không có sự thách trả, cãi vã như thường ngày và sự mua bán chẳng qua chỉ là cách để trao cho nhau chút lộc đầu xuân, chúc phúc cho mọi người, mọi nhà năm mới an khang, thịnh vượng chứ không đơn thuần là lý do kinh tế…”.

2. Khác với những phiên chợ họp thường ngày, chợ Gò giống như một lễ hội vui xuân. Khi tiếng pháo giao thừa vừa dứt, người dân trong vùng và vùng phụ cận mang đến đây những sản vật của địa phương mình để bày bán. Ai đến trước bày bán hàng trước, ai đến sau thì nối đuôi nhau bày hàng, họ xếp trật tự mà không lời qua tiếng lại tranh giành như các phiên chợ thường nhật.

Họ đem đến bán để lấy lộc đầu năm. Người mua không phải vì thiếu thức ăn mà là muốn mua cái lộc đầu năm. Phiên chợ tuyệt nhiên không ai có sự mặc cả về giá, không cò kè bớt một thêm hai. Tất cả là để họ trao cho nhau chút lộc đầu xuân, chúc phúc cho mọi người, mọi nhà một năm mới an khang thịnh vượng.

Người ta vẫn nói “miếng trầu là đầu câu chuyện” nên hầu như ai đến chợ Gò chí ít cũng mua trầu cau lấy may. Theo tục lệ, người dân mua 12 lá trầu để tượng trưng 12 tháng trong năm, 2 trái cau chín đỏ, một ít vôi Trường Úc và một chùm trái sung với ý nói lên sự sung túc giàu sang của gia đình trong năm mới. Có người mua trầu cau về đặt lên bàn thờ tiên tổ, có người mua về bói cầu may, người lại mang lên viếng những ngôi mộ trên núi Trường Úc.

Hô bài chòi ở chợ Gò năm.

Có một điều thú vị ở chợ Gò, đó là nhiều đôi trai gái ở tuổi đôi mươi, khoác tay nhau cùng mua vài quả cau, lá trầu và chút vôi để cho duyên thắm tình nồng lứa đôi. Hàng trăm năm qua, chợ Gò này đã tác hợp không biết bao nhiêu cặp đôi trẻ nên duyên vợ chồng và còn lưu truyền trong câu ca dao với lời thề non hẹn nước: “Bao giờ Trường Úc hết vôi/ Thì anh hết đứng hết ngồi cùng em”. Nhiều cô gái khi đã thắm duyên tình, họ lại đem trầu cau đi bán chợ Gò: “Đầu xuân đón lộc cầu duyên/ Trầu cau em gánh đi phiên chợ Gò”.

Ngoài bán trầu cau và vôi, người dân còn bán những đặc sản khác và toàn là các sản phẩm chính tay bà con miền quê tự trồng, tự làm như rau, các loại trái cây... Những đặc sản “chính hiệu” địa phương như nem Chợ Huyện, rượu nếp và rượu gạo Trường Úc thì không thể thiếu. Dù đi xa hay đi ngược về xuôi, người dân bản xứ vẫn thuộc làu hai câu ca dao: “Rượu ngon Trường Úc mê ly/ Gặp nem Chợ Huyện bỏ đi không đành”.

Người dân đến chợ Gò không chỉ để mua lộc đầu năm mà còn đến “thưởng thức” các trò chơi vui xuân mang màu sắc dân gian, quy tụ nhiều “tài tử văn nhân” khắp vùng về đây thi thố. Hát bội, hô bài chòi, đi cà kheo, đánh cờ người, đi quyền, múa võ… là những tiết mục được trình diễn trong Lễ hội chợ Gò.

Trong khi hầu hết các chợ Tết quê nơi khác nay đã vắng bóng hình ảnh ông đồ già viết câu đối trên giấy đỏ thắm thì ở chợ Gò, tục viết câu đối Tết vẫn còn nguyên vẹn. Những chiếc chiếu hoa được trải ra lối cổng chợ cùng các cụ già râu tóc bạc phơ thảo những nét chữ kỳ tài diệu bút trên giấy đỏ.

Nghệ thuật chơi chữ và viết chữ đủ cả bốn lối: triện (vuông), lệ (nghiêng), chân (rõ ràng), thảo (thoắng). Nhưng lối viết câu đối thảo vẫn được nhiều người ưa thích nhất. Mỗi một vế đối như một bức tranh nghệ thuật độc đáo. Người xem, người mua đều trầm trồ khen ngợi vẻ đẹp của nét chữ, ý hay thâm thúy của câu đối.

3. Dù chỉ nhóm họp một ngày trong năm nhưng với sự sầm uất đa dạng và mang đậm nét văn hóa cổ truyền dân tộc, chợ Gò đã qua mặt hàng ngàn các chợ khác trong nước để lọt vào top “100 phiên chợ độc đáo nhất Việt Nam” được Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam xếp hạng.

Theo ông Võ Tuấn Khanh - Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Tuy Phước, UBND tỉnh Bình Định đã đồng ý chủ trương nghiên cứu lập hồ sơ khoa học đề nghị công nhận Hội chợ Gò là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Công tác xây dựng hồ sơ đang được thực hiện, dự kiến hoàn thành vào quý I/2019 để UBND tỉnh thẩm định, phê duyệt và trình Bộ Văn hóa  - Thể thao và Du lịch xem xét, công nhận.

Di sản được xây dựng hồ sơ khoa học với tên gọi Hội chợ Gò, thay cho cách gọi Lễ hội chợ Gò hay Lễ hội chợ Gò - Trường Úc như lâu nay, ngụ ý nhấn mạnh vào tính chất “hội” của phiên chợ xuân dân gian độc đáo này.

Theo kế hoạch, Hội chợ Gò Tết Nguyên đán Kỷ Hợi 2019 sẽ được tổ chức quy mô, bài bản và đa dạng về nội dung, hình thức. Trước hết là để hoàn thiện các khâu hình ảnh, phim tư liệu cho hồ sơ khoa học về di sản; đồng thời phục vụ nhân dân về dự hội, tăng cường quảng bá về chợ Gò.

Ông Trần Hữu Tường - Phó Chủ tịch UBND huyện Tuy Phước cho biết: “Hội chợ Gò từ lâu đã trở thành một lễ hội truyền thống, một di sản văn hóa tinh thần quý báu của huyện Tuy Phước mà bao đời nay người dân luôn gìn giữ, kế thừa và phát huy.

Xác định việc phát huy và làm lan tỏa hơn nữa hình ảnh, giá trị Hội chợ Gò là mối quan tâm của chính quyền, nhân dân huyện Tuy Phước nhiều năm nay. Việc đề nghị công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia thành công sẽ tạo điều kiện để di sản được quan tâm, đầu tư để phát huy hiệu quả hơn”.

Phan Nhuận Phin
.
.
.