Bớt rào cản nhưng chưa hoàn toàn “cởi trói”

• Xuất khẩu gạo khó đạt chỉ tiêu 5,4 triệu tấn
• Tạm dừng xuất khẩu gạo sang Mỹ vì có dư lương thuốc BVTV vượt mức
• Khẩn trương xây dựng chiến lược xuất khẩu gạo

Bộ Công Thương cho biết: Việc bãi bỏ Quy hoạch thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo một lần nữa thể hiện quyết tâm của Bộ trưởng Trần Tuấn Anh với cam kết “ngành Công Thương sẽ đi đầu trong công cuộc cải cách thủ tục hành chính”. Trong bối cảnh tình hình thị trường xuất khẩu gạo khó khăn, cạnh tranh gay gắt, việc bãi bỏ quy định này được cho rằng sẽ góp phần tháo gỡ khó khăn cho doanh nghiệp, thúc đẩy xuất khẩu gạo. 

Trước đó, ngày 19-9-2016, trên cơ sở đánh giá tình hình thực tiễn triển khai thực hiện Quy hoạch thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo, Bộ Công Thương đã có công văn kiến nghị Chính phủ xem xét, cho phép bãi bỏ quy hoạch này. 

Thực hiện chỉ đạo của Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng tại văn bản hồi cuối tháng 11, quy hoạch đã chính thức được bãi bỏ. Như vậy, các quy định khống chế số lượng tối đa 150 đầu mối xuất khẩu gạo, quy định khống chế địa bàn đầu tư xây dựng kho chứa, cơ sở xay, xát thóc gạo để đáp ứng điều kiện kinh doanh xuất khẩu gạo tại 20 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, quy định tiêu chí thành tích xuất khẩu gạo đã chính thức bãi bỏ.

Kể từ cuối thập kỷ 80 đến nay, ngành lúa gạo của Việt Nam đã phát triển liên tục theo định hướng gia tăng sản lượng. Sự gia tăng gần như liên tục này trong suốt hơn hai thập kỷ qua đã giúp Việt Nam không những đảm bảo an ninh lương thực trong nước mà còn liên tục là một trong ba nước xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới. 

Hiện 4 nước bao gồm Thái Lan, Ấn Độ, Việt Nam và Pakistan là những nước xuất khẩu gạo chính trên thế giới, chiếm tới 71,81% tổng lượng gạo xuất khẩu toàn cầu. Tuy có ảnh hưởng lớn đến nguồn cung lương thực toàn cầu, nhưng việc quá chú trọng đến tăng sản lượng dẫn đến chất lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam không cao, không có thương hiệu, không có khả năng dẫn dắt thị trường. 

Xuất khẩu gạo của Việt Nam ngày càng đi xuống về số lượng và kim ngạch.

Thị trường xuất khẩu tập trung ở phân đoạn thấp, kém đa dạng và đặc biệt đang tập trung rất nhanh vào thị trường Trung Quốc. Khi những thị trường xuất khẩu này gặp khó khăn, lập tức tạo sức ép giảm giá lên toàn bộ thị trường nội địa, gây thiệt hại cho các thành phần trong chuỗi sản xuất lúa gạo trong nước, đặc biệt là người nông dân. 

Năm 2016, xuất khẩu gạo của Việt Nam đã không đạt được mục tiêu đề ra, giảm mạnh trên 20% cả về lượng và giá. Số liệu được Tổng cục Thống kê vừa công bố, tính đến hết ngày 15-12-2016, lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam chỉ đạt 4,68 triệu tấn, kim ngạch đạt 2,1 tỷ USD. Lượng và giá trị gạo xuất khẩu giảm khoảng 1,62 triệu tấn và 600 triệu USD so với cùng kỳ năm 2015.

Theo Bộ Công Thương, gạo của Việt Nam ngày càng có xu hướng giảm về giá trị, thu hẹp về thị trường. Trước đó, năm 2010, xuất khẩu gạo Việt luôn đạt lượng khoảng 6,3 - 7 triệu tấn/năm, giá trị kim ngạch khoảng 2,7 - 3,3 tỷ USD, là mặt hàng có kim ngạch cao thứ 3 sau thủy sản, cà phê. 

Tuy nhiên, từ 2013, xuất khẩu đã có dấu hiệu giảm sút với khoảng 6,5 triệu tấn, kim ngạch đạt 2,9 tỷ USD; năm 2014, xuất khẩu giảm còn 6,3 triệu tấn, kim ngạch đạt 2,9 tỷ USD và năm 2015, Việt Nam chỉ giữ mức xuất khẩu 6,5 triệu tấn/năm.

Nguyên nhân khiến xuất khẩu gạo giảm có nhiều, nhưng trong đó đáng chú ý là nhiều thị trường nhập khẩu chính đã từ bỏ nhập khẩu diện Nghị định thư như Trung Quốc, Philippines, Indonesia, Bangladesh, do đó xuất khẩu gạo chỉ phụ thuộc vào các doanh nghiệp đầu mối và thương nhân (diện tiểu ngạch).

Thêm vào đó, trên thị trường xuất khẩu gạo vẫn còn thiếu vắng các liên kết ngang giữa các công ty (ví dụ như trong việc đàm phán giá lúa gạo xuất khẩu) và liên kết dọc với các công ty cung ứng đầu vào cho sản xuất. 

Xu hướng xây dựng vùng nguyên liệu hiện được thực hiện rất “gượng ép” do các doanh nghiệp chủ yếu dựa vào nguồn cung sẵn có trên thị trường, sản phẩm xuất khẩu không có sự khác biệt lớn, rủi ro về lợi nhuận cao do thị trường đầu ra không ổn định.

Trong những năm vừa qua, một loạt chính sách được ban hành tác động trực tiếp hoặc gián tiếp tới hành vi của các chủ thể trên thị trường lúa gạo. Tuy nhiên, các chính sách được thiết kế cũng bộc lộ nhiều bất cập và không đạt được kết quả như kỳ vọng, trong đó có quy định về điều kiện thương nhân kinh doanh xuất khẩu gạo...

Bối cảnh khó khăn như vậy, việc bãi bỏ các tiêu chí, điều kiện nhằm loại bỏ các quy định điều kiện kinh doanh không phù hợp với quy định của Luật Đầu tư năm 2014, góp phần đảm bảo tính minh bạch của thể chế, môi trường kinh doanh, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp yên tâm đầu tư vào lĩnh vực kinh doanh xuất khẩu gạo, góp phần thúc đẩy xuất khẩu gạo và tăng cường tiêu thụ thóc, gạo hàng hóa cho người nông dân...

Tuy nhiên, việc bỏ quy hoạch hiện vẫn chưa hoàn toàn có ý nghĩa khi Nghị định 109 quy định về điều kiện kho bãi, máy móc, quy mô doanh nghiệp vẫn còn hiệu lực. Hiện cộng đồng doanh nghiệp đang kỳ vọng Nghị định này sẽ được sửa đổi để có thêm cơ hội tham gia thị trường.